Titulli: Diana dhe zana, studime kulturhistorike
Gjinia: Kulturë
Autori: Eqrem Çabej
Shtëpia botuese: Çabej
Viti: 2011
Fq. 156
Pesha: 0.221 kg.
ISBN: 978-99956-35-00-3
Fragment nga libri
Tekstet e përfshira në këtë përmbledhje u shkruan e u botuan në pjesën më të madhe në vitet 1934 – 1942. Renditur këtu kronologjikisht, këto tekste dolën në periodikë të ndryshëm të kohës, në qytetet ku autori punonte gjatë kohës që i ka shkruar, si "Normalisti" në Elbasan, "Hylli i Dritës" në Shkodër etj. dhe përmblidhen këtu për herë të parë në një vëllim, përveç botimit në korpusin e veprës së autorit botuar në Prishtinë.
Janë sprovat e para të një vepre kulturhistorike, në të cilat synohet të shihet bota e kultura shqiptare në tërësinë e saj, gjuhë, doke e zakone, folklor, mitologji në suazën e gjeografisë e të historisë së popullit shqiptar.
Besojmë se janë fillesa e një vepre që mbeti e pakryer, e cila u nis këtu e vijoi më pas me studimin "Për gjenezën e literaturës shqipe", studim i cili mban si nëntitull pikërisht "themelet kulturhistorike, populli dhe historia e tij".
Këto rravgime në truallin tonë etnologjik autori e shkroi gjatë viteve që ishte mësues i shkollës së mesme në qytete të ndryshme të Shqipërisë, nga veriu në jug: Shkodër, Elbasan, Tiranë, Gjirokastër e sërish Tiranë.
Janë pra të parat tekste që Çabej shkruan shqip, pas thuajse 15 vjet shkollimi në Austri, në gjuhë të huaj. Në të vërtetë ka jetuar vetëm pak, fare pak në Shqipëri gjatë rinisë: është larguar për studime qysh në moshën 12 vjeç, pas mbarimit të fillores në Gjirokastër, më së pari në St. Pölten afër Vjenës, më pas në Klagenfurt, në Universitetin e Grazit e pastaj në Fakultetin Filozofik në Universitetin e Vjenës, ku edhe u diplomua e u doktorua nën drejtimin e dijetarëve Kretchmer, Patsch e Jokl.
Pjesa më e madhe e syzimeve të "Diana e zana" u shkruan e u botuan së pari në gjermanisht, u përkthyen më pas prej tij në shqip e u botuan në revista periodike të kohës, kryesisht në "Hylli i Dritës". Njërin syresh madje, "Zakone dhe doke të shqiptarëve", e sjell shqip në dialektin geg që s'është i tij, por të cilin e ndjek duket pas shembullit të gegëve që admiron në Shkodër, ku nis punën së pari pas kthimit në atdhe, i emëruar si drejtor konvikti në gjimnazin "Malet tona".
Shkitja në toskërisht është e pashmangshme. Edhe mungesa e përvojës në të shkruarit shqip. Keto tekste, që vijnë thuajse fill pas tezës së doktoraturës, "Studime italoshqiptare", e cila u shkrua gjithashtu në gjermanisht, duket qartas se janë një përpjekje e njëherësh një sfidë e tij për të çelur rrugën vetjake në shkrimin studimor shqip.
Hera – here duket sikur të ishte një i huaj që viziton vendin dhe e sheh së jashtmi. Dhe ky vështrim "i ri" ka të mirën e vet. I lirë nga çdo kulpër nacionaliste, ai sjell sot një kumt të dyfishtë, për shqiptarët por edhe për botën e interesuar të njohë etnikonin tonë. Për këtë të fundit, Çabej sjell lajme të reja nga bashkëjetesa gjindjesh e nga perioda qytetërimesh që kanë ende nevojë për dritë.
Sa na takon ne shqiptarëve, vështrimet kulturhistorike që sjell albanisti në këtë përmbledhje, na çlirojnë nga angështi e ngarendje datash, duke na e qartësuar shkallën e lartë të integrimit tonë të atëbotshëm me fqinjët dhe kulturat përreth.
