Titulli: 767 letra nga fronti i Luftës, Shqipëri 1916 – 1919
Origjinali: Un medico calabrese in Albania durante la prima guerra mondiale
Gjinia: Histori
Autori: Damiano Bruno
Shqipëroi: Erela A. Velaj
Shtëpia botuese: Naimi
Viti: 2013
Fq. 302
Pesha: 0.301 kg.
ISBN: 978-9928-109-59-0
Mbi librin
Janë plot 767 letra të panjohura deri më sot nga lexuesi shqiptar që Damiano Bruno, një mjek arbëresh i mobilizuar në ushtrinë italiane gjatë Luftës së Parë Botërore, ia dërgonte, nga prapavijat e frontit shqiptar, familjes së tij në Itali. Letrat e servirura kronologjikisht, sipas datave, janë shoqëruar prej redaktorit me shpjegimet e nevojshme për lexuesin.
Si rregull, në fillim të çdo pjese (viti apo muaji) përgatitësi i librit bën një përmbledhje të shkurtër të letrave. Përmes një shënimi prezantues për lexuesin, albanologu i njohur Francesco Altimari e cilëson librin si "një punë të shkëlqyer kërkimore historike". Ky libër është përgatitur për botim në gjuhën italiane nga Luixhi Intrieri mbi bazën e letrave origjinale të Damiono Brunos.
Në gjuhën shqipe ky libër është përkthyer nga Erla A. Velaj dhe publikohet nga botimet "Naimi" në vijim të ndërtimit të një kolane librash historikë me kujtime, dokumente dhe fakte të panjohura më parë nga lexuesi shqiptar.
Koment nga Francesco Altimari
Nga luftërat e ndryshme në Ballkan, që nga ato më të voglat deri më të mëdhatë, lufta shqiptare ishte ajo që zgjati më shumë dhe tejkaloi afatet kohore të konflikteve botërore, duke u cilësuar si lufta më e përgjakshme dhe më mbresëlënëse.
Një dëshmi e saj gjendet në letrat e mjekut ushtarak Damiano Bruno, kalabrez nga San Pietro, Guarano (Itali), i cili u ndodh në qendër të konfliktit ballkanik, në Shqipëri, duke qenë pjesë e ushtrisë italiane. Dëshmi të tilla lufte, të nxjerra nga letrat që mjeku ia dërgon mbesës së tij, sjellin një vështrim të panjohur, të tërthortë ndaj konfliktit, por të drejtpërdrejtë nga Shqipëria e asaj kohe.
"Vështrimi" që shfaqet është padyshim i veçantë. Ajo çfarë ne shohim nga këto letra nuk janë edhe aq shumë idealet e Brunos në shërbim të vendit të tij. Mjeku italian na ofron mënyrën e të jetuarit e të menduarit për popuj të ndryshëm, në një situatë mungese të plotë fuqie politike dhe civile pas tërheqjes progresive të perandorisë osmane nga Ballkani.
Në qendër të këtyre shënimeve janë, gjithashtu, ndryshimet që Bruno pëson gjatë jetesës së përditshme si mjek dhe si ushtarak në "Tokën e Shqiponjave", ndryshime që vijnë të krahasuara në mënyrë konstante me njerëzit, peizazhet e tokës së tij të origjinës, Kalabrisë. Por, bëhet fjalë për një "vështrim" të veçantë dhe të thellë edhe ndaj vëmendjes që i kushton të shkruarit. Letrat ai ia dërgon mbesës Maria dhe kjo e detyron ta thjeshtojë komunikimin simbolik, pasi merr parasysh psikologjinë dhe ndjeshmërinë e mbesës-fëmijë.
Konflikti botëror mbetet në sfond, por jehonat e luftës, edhe pse të largëta, bëjnë të ndihet dramaciteti; si në tokën shqiptare, ashtu edhe në atë kalabreze. Por, mbi të gjitha, në fletët e këtij ditari intim vlen për t'u hulumtuar jeta e përditshme.
Mjeku ushtarak e përdor ditarin e tij jo vetëm për t'i komunikuar të reja të mbesës, por edhe për të shprehur sinqerisht gjendjet më të thella shpirtërore të tij. Nuk mungojnë gjykimet (por edhe paragjykimet), që mjeku italian shpreh gjatë udhëtimeve ushtarake në Shqipërinë jugore. Ajo çfarë del nga ditari është pasqyra e një dramaciteti të vërtetë shoqëror, siç ishte Shqipëria e asaj kohe e sapodalë nga sundimi osman.
Vendi jetonte në kushte të rënda moszhvillimi, gjendje e pasqyruar në përshkrimet dhe rrëfimet e mjekut ushtarak. Emblematik është, sidomos përshkrimi, që Bruno na jep për sa i përket kushteve të gruas: "Në Shqipëri gratë bëjnë të gjithë punën në fusha: punojnë me shat, korrin, mbledhin ullinjtë, kullosin delet, krasitin pemë ullinjsh, gjithashtu".
Ndonjëherë vëmendja jonë i ikën kuptimit të vërtetë të zakoneve dhe riteve, të cilat në një realitet kaq kompleks si ky ballkanik, janë të ngarkuara dukshëm me valencë shoqërore dhe simbolike, natyrisht, "të ndryshme" me ato të kulturës tradicionale italiane, së cilës i referohet autori.
Një nga këto elemente simbolike është ajo çka përfaqëson cjapi, jo pa qëllim i zgjedhur nga një prej shkrimtarëve bashkëkohorë më emblematikë të identitetit ballkanik, Luan Starova, si një paradigmë kulturore e kësaj pjese historike të mbijetesës së njeriut në Ballkan: "Çdo bari që takoj në rrugë e pyes gjithnjë, nëse mund të më shesë ndonjë dhi. Për një shqiptar është më e thjeshtë të shesë shtëpinë, sesa dhinë. Dhe unë argëtohem kur dëgjoj si justifikohen me mijëra pretekste se nuk mund ta shesin dhinë, se nuk është ai padroni i dhisë, sepse ujku ia ka ngrënë dhitë e tjera. Unë, megjithatë, vazhdoj të këmbëngul. Nuk di ta shpjegoj këtë ruajtje fanatike të kopesë, edhe pse në fund të fundit, do të përfitonin, duke pakësuar kafshët e plakura".
Përmes këtyre faqeve të pazakonta, sugjestionuese, vlerësuese dhe plot freski lirike, autori përshkruan bukurinë mahnitëse të peizazheve të tokës shqiptare, aq e largët, por, njëkohësisht edhe aq e afërt me Italinë e tij: "Është bukur të ecësh për një kohë të gjatë mes këtyre pyjeve të pafundme pishash të mbuluara me dëborë.
Rruga, për më tepër, është si një galeri pemësh të gjelbërta e të bardha. Këto male shqiptare janë të rrezikshme, por poshtë mantelit të dëborës zhduket ashpërsia e luginave dhe peizazhi merr një nuancë fantastike, ireale, magjepsëse". Dhe ende: "... madje, është mahnitëse të ecësh në tokën e këtyre maleve shqiptare në pranverë. Çdo shkurre është një degë lulesh: zymbyla, lulekëmborë, lule me erë të mirë, lulebuzore, lakrorë, lule që krijojnë hije dhe një shumëllojshmëri ngjyrash marramendëse".
Mjeku përmend, gjithashtu, edhe pasurinë e jashtëzakonshme të florës, përmes së cilës një lëvrues i pasionuar arrin të vëzhgojë të gjithë dendurinë që i karakterizon këto toka të virgjëra. Një përvojë e paharruar!
Dëshmia që Damiano Bruno na jep me këtë atmosferë ushtarake ballkanike është ajo e "spektatorit" pakëz të veçantë, sigurisht, aspak neutral (Përkundrazi, shpesh, me njërën palë, siç ai e gjykonte të drejtë). Bashkë me dashurinë e sinqertë ndaj mbesës, në letrat e tij ai hedh ngjarje të përditshme, jehonat e një lufte të largët të luftës së madhe dhe ato të luftërave më të afërta, luftërat ballkanike, që përfshinë tragjikisht një vend si Shqipëria, në të cilin përplasen objektivat dhe interesat e kombeve fqinj.
Në skenarin e trishtuar, por të mrekullueshëm të kësaj toke periferike (që megjithëse gjeografikisht afër, perceptimi kulturor është kaq i largët), shfaqet misioni ushtarak, por edhe njerëzor i mjekut Damiano Bruno, i cili nën vëzhgimin "e tjetrit", shqiptarit, përfundon shpesh duke krahasuar vetveten, duke përshkruar imtësisht burrat dhe vendet e prejardhjes së tij.
Mbi të gjitha, ashpërsinë e maleve në tokën në të cilën po jeton: "...jemi ulur duke medituar në natyrë; kemi vizituar kasolle, kemi shijuar pamje të admirueshme. Kemi ndenjur duke i menduar të mrekulluar majat shkëlqyese të maleve të mbuluara me dëborë, pjerrina, shpate, boçe pishash, gjithfarë drurësh, dëllinja, lisa. Unë nuk e kam vizituar Silën dimërore dhe nuk mund të krahasoj, por ajo që pashë sot në mëngjes ishte me të vërtetë e bukur dhe unike".
Në këtë rast, vështrimi ndonjëherë i kryqëzuar e ndonjëherë depërtues, që autori i këtij ditari rapsodik përdor për të na shfaqur përmes ndjenjave të tij, edhe dy botët (Kalabri dhe Shqipëri), na ndihmon të kuptojmë më mirë situatat ekstreme, të cilat sot e kemi të vështirë për t'i shpjeguar. Të izoluar gjeografikisht, por edhe për shkak të copëzimit morfologjik ekstrem të territorit të tij, banorët e këtij rajoni kanë pësuar një ndjenjë tëhuajzimi dhe "largësie" edhe për vetë fqinjët e shtëpisë!
Më në fund ndjej detyrimin t'i shpreh mirënjohjen dhe të falënderoj përzemërsisht Luixhi Intrieri-n për këtë punë të shkëlqyer kërkimore historike. Ditari i pazakontë "rapsodik", një dokumentar i vërtetë i ndërtuar nga letra të postës ushtarake, është sjellë, fatmirësisht, me një fjalor interesant, të pasur dhe me besnikëri të plotë. Pra, ditari vjen nga redaktori i kthyer në origjinalitetin e vet dhe gjithmonë brenda koordinatave të vagullta historike e gjeografike.
Të gjitha ngjarjet historiko-ushtarake, që dëshmojnë prezencën ushtarake italiane në Shqipërinë jugore gjatë periudhës që përshkruhet në letrat e Damiano Brunos (nga viti 1916 deri në vitin 1919), janë identifikuar e verifikuar.
Varianti përfundimtar i këtij publikimi jepet nga redaktori përmes rindërtimit të vlefshëm historiografik, në të cilin sekuencat, ndonjëherë reale e ndonjëherë ireale të këtij ditari personal, të jetuar veçanërisht në kushtet e mjedisit të një Shqipërie të largët dhe të krahasuar me një Kalabri edhe më të largët, shndërrohen në një dialog impresionues. Ajo që ndodh në malet e Shqipërisë është e lidhur fort me malet e Kalabrisë.
