Leksioni në ceremoninë e çmimeve Nobel
Jon Fosse
Kur isha i ri në shkollë të mesme, ndodhi pa paralajmërim. Mësuesi më kërkoi të lexoja me zë të lartë. Dhe prej asgjëkundi, unë u mbusha papritur me frikë, frikë që më pushtoi. Ishte sikur u zhduka në frikë dhe frika ishte gjithçka që isha. U ngrita dhe ika me vrap nga klasa.
Vura re sytë e zgurdulluar të nxënësve dhe mësuesit që më ndoqën nga pas.
Më vonë u përpoqa të shpjegoj sjelljen time të çuditshme duke thënë se shkova në banjë. Dhe vura re se ata që po më dëgjonin, nuk po më besonin. Me gjasa po mendonin se kam luajtur mendësh, po, isha rrugës për të lojtur.
Kjo frikë nga të lexuarit me zë të lartë më ka ndjekur që nga ajo kohë. Dhe ndërsa koha kalonte, gjeta kurajën t’i kërkoja mësuesve të mos më kërkonin të lexoja me zë të lartë sepse kisha frikë; disa më besuan dhe nuk më kërkuan ta bëj, disa menduan të kundërtën, se po tregohesha kokëfortë.
Mësova diçka të rëndësishme nga njerëzit nga kjo eksperiencë.
Mësova në fakt shumë gjëra të tjera.
Po, me gjithë gjasa diçka që më ndihmon mua të vi këtu në këmbë dhe të lexoj para jush me zë të lartë. Tani, pothuajse pa frikë.
Çfarë mësova?
Në një mënyrë dukej sikur frika ishte ajo që më kishte ngrënë gjuhën dhe se unë duhej ta merrja pas. Dhe nëse e bëja këtë, nuk mundej të bëhej sipas kushteve të vendosura nga të tjerët, por sipas të mijave.
Fillova të shkruaj tekstet e mija, poema të shkurtra, tregime.
Dhe zbulova ndërsa bëja këtë se një ndjenjë sigurie po më mbushte, të shkruarit më jepte të kundërtën e frikës.
Në një mënyrë, unë gjeta një vend brenda meje që ishte një hapësirë e imja, dhe nga këtu mund të shkruaja atë që ishte e imja.
Tani, rreth pesëdhjetë vjet më vonë, unë vijoj të ulem dhe të shkruaj – dhe ende shkruaj nga ky vend i fshehtë brenda meje, një vend për të cilin, në të vërtetë nuk di shumë përveç faktit që ekziston.
Poeti norvegjez Olav H. Hauge ka shkruar një poezi në të cilën krahason aktin e të shkruarit me të qenit fëmijë, të ndërtuarit të kasolleve me gjethe në pyll, të mbyllurit brenda tyre, të ndezurit të qirinjve dhe të ulurit dhe të ndjerit i sigurt në mbrëmjet e errëta të vjeshtës.
Mendoj se ky është një përfytyrim i mirë se si edhe unë e përjetoj aktin e të shkruarit. Sot, njësoj si pesëdhjetë vjet më parë.
Dhe mësova edhe më shumë, mësova se, së paku për mua, ka një dallim të madh mes gjuhës së folur dhe gjuhës së shkruar, ose mes gjuhëve letrare të folura dhe të shkruara.
Gjuha e folur është shpesh një komunikim monolog i një mesazhi që diçka duhet të jetë kështu apo ashtu ose është një komunikim retorik i një mesazhi me bindje apo argumentim.
Gjuha letrare nuk është kurrë e tillë – ajo nuk informon, është kuptimi më shumë se sa komunikimi, ajo ka një ekzistencë më vete.
Dhe në këtë kuptim, të shkruarit të mirë dhe gjithëfarëlloj predikimesh dukshëm janë në kontradiktë me njëra-tjetrën, qoftë predikimi fetar, politik apo çfarëdo.
Përmes frikës nga të lexuarit me zë të lartë unë hyra në vetminë time dhe kjo është pak a shumë jeta e një njeriu që shkruan. Unë kam qëndruar këtu që nga ajo kohë.
Kamshkruar shumë si në prozë ashtu edhe në dramë.
Dhe natyrisht, ajo që karakterizon dramën është një shkrim për t’u folur, ku dialogu, biseda apo shpesh përpjekja për të folur dhe ajo që mund të jetë një monolog është gjithmonë një univers imagjinar, pjesë e diçkaje që nuk informon por që ka qenien e vet, që ekziston.
Dhe kur vjen puna te proza, Mikhail Bakhtin ka të drejtë kur argumenton se mënyra e shprehjes, vetë akti i të treguarit, ka dy zëra në të.
Që ta thjeshtëzojmë: zëri i personit që flet, që shkruan dhe zëri i personit të cilit i flitet. Këto shpesh mbivendosen mbi njëri-tjetrin në një mënyrë të tillë që është e pamundur të dallosh se zërin e kujt po dëgjon.
Ajo bëhet thjeshtë një zë i shkruar dyfish – dhe kjo natyrisht që është pjesë e universit të shkruar dhe logjikës brenda tij.
Çdo punë e vetme që unë kam shkruar ka, në një farë mënyre, universin e vet nga fantazia, ka botën e vet. Një botë që është e re për çdo pjesë teatrale dhe për çdo roman.
Por një poezi e mirë, për shkak se unë kam shkruar edhe goxha poezi, është gjithashtu një univers më vete – ajo ka marrëdhënie kryesisht me vetveten. Dhe pastaj dikush që e lexon mund të hyjë në universin e asaj poeme – po, është më shumë si një lloj kungimi se sa një lloj komunikmi.
Siç janë gjërat, kjo ka gjasa është e vërtetë për çdo gjë që kam shkruar.
Një gjë është e sigurt, unë nuk kam shkruar kurrë për të shprehur vetveten, siç thonë, por kam shkruar për t’u arratisur nga vetvetja.
Dhe unë përfundova të jem dramaturg – po, çfarë mund të them për këtë?
Shkrova romane dhe poezi dhe nuk kisha dëshirë për të shkruar për teatër por me kalimin e kohës e bëra për shkak se – si pjesë e një iniciative të financuar nga publiku për të shkruar drama të reja norvegjeze – m’u ofrua mua, një autori të varfër, një shumë e mirë parash për të shkruar skenën hapëse të një pjese teatrale dhe përfundova duke e shkruar të gjithë dramën, e para për mua dhe pjesa ende më e vënë në skenë nga të gjitha, Dikush pritet të vijë.
Shkrimi i dramës së parë më erdhi si surpriza më e madhe në jetën time si shkrimtar. Për shkak se si në prozë ashtu edhe në poezi isha përpjekur të shkruaja atë që nuk mund të thuhet me fjalë zakonisht në atë që është gjuhë e folur. Dhe po, kjo është siç duhet të jetë. Unë u përpoqa të shpreh të pashprehshmen, gjë që është dhënë si arsyeja për të më dhënë mua Çmimin Nobel.
Gjëja më e rëndësishme në jetë nuk mund të thuhet, ajo mundet vetëm të shkruhet, kjo është një shprehje e famshme e Jacques Derrida.
Kështu unë përpiqem t’i jap fjalë gjuhës së heshtur.
Dhe kur unë po shkruaja dramë, mund të përdorja gjuhën e heshtur, heshtjen e njerëzve, në një mënyrë krejt tjetër se sa në prozë apo në poezi. Gjithçka që duhej të bëja ishte të shkruaja fjalët më të përdorura: “pushim i gjatë,” “pushim i shkurtër” apo thjeshtë “pushim”.
Në këto pushime mund të ketë kaq shumë apo kaq pak. Që diçka nuk mund të thuhet, se diçka nuk kërkon të thuhet, ose është më mirë e shprehur duke mos thënë asgjë.
Megjithatë jam ende goxha i sigurt se ajo që flet më shumë gjatë pushimeve është heshtja.
Në prozën time, ndoshta të gjitha përsëritjet kanë një funksion të ngjashëm si pushimet në dramë. Ose ndoshta kjo është mënyra se si unë mendoj për të, që ndërsa ka heshtje në të folur në dramë, ka një gjuhë të heshtur pas gjuhës së shkruar në roman dhe nëse dua të shkruaj letërsi të mirë, kjo e folur e heshtur duhet gjithashtu të shprehet, për shembull te Septologjia, është kjo gjuhë e heshtur, që të përdorim disa shembuj të thjeshtë konkretë, që thotë se sle i parë dhe Aslet e tjerë mund të jenë i njëjti person, dne se i gjithë romani i gjatë, me rreth 1200 faqe, ndoshta është thjeshtë një shprehje e shkruar e nxjerrë tani.
Por një fjalim i heshtur, apo një gjuhë e heshtur, flet pothuajse nga tërësia e punës. Qoftë ajo një roman apo një dramë apo një prodhim teatral, nuk janë pjesët në vetvete të rëndësishme, është e tëra, e cila duhet të jetë në çdo detaj të veçantë – ose ndoshta unë mund të guxoj të flas për frymën e të tërës, një frymë që në një mënyrë flet si nga afër ashtu edhe nga larg.
Dhe çfarë dëgjon pas kësaj, nëse dëgjon me vëmendje?
Ti dëgjon heshtjen.
Dhe siç është thënë, është vetëm në heshtje kur ti mund të dëgjosh zërin e Zotit.
Ndoshta.
Që të kthehemi pas në tokë, unë dua të përmend diçka që të shkruarit për teatër më ka dhënë mua. Të shkruarit është një profesion vetmitari, siç e thashë, dhe vetmia është e mirë – për aq kohë sa rruga për t’u kthyer te të tjerët mbetet e hapur, dhe po citoj këtu një poemë tjetër nga Olav H. Hauge.
Dhe ajo që më mbërtheu mua për herë të parë kur pashë diçka që kisha shkruar të aktruar në skenë, po, kjo ishte pikërisht e kundërta e vetmisë, ishte shoqëri, po, për të krijuar art përmes artit të përbashkët – kjo më dha mua një ndjenjë të fortë lumturie dhe sigurie.
Kjo njohuri më ka ndjekur mua që nga ajo kohë dhe besoj se ka luajtur një rol në atë që unë jo thjeshtë kam këmbëngulur, me një shpirt në paqe, por kam ndjerë edhe një lloj lumturie edhe nga produksionet e dobëta të dramave të mija.
Teatri është me të vërtetë në përgjithësi një akt i të dëgjuarit – një regjisor duhet, ose së paku mundet, të dëgjojë tekstin, mënyrën që aktorët e dëgjojnë atë dhe njëri-tjetrin dhe drejtorin dhe mënyra se si shikuesit dëgjojnë të gjithë shfaqjen.
Dhe akti i të shkruarit për mua është të dëgjoj: kur unë shkruaj, nuk përgatitem kurrë, nuk planifikoj asgjë, vijoj duke dëgjuar.
Pra nëse më duhet të përdor një metaforë për veprimin e të shkruarit, kjo është akti i të dëgjuarit.
Kështu pothuajse nuk ka nevojë të thuhet se të shkruarit është e ngjashme me muzikën. Dhe në një kohë të caktuar, në kohën time të adoleshencës, kalova pak a shumë drejtpërsëdrejti nga të qenit i angazhuar në muzikë te të shkruarit. Në fakt unë ndalova tërësisht si të luajturit muzikë ashtu edhe të dëgjuarit dhe fillova të shkruaj dhe në shkrimin tim, u përpoqa të krijoj diçka të cilën e pata përjetuar kur luaja muzikë. Kjo është çfarë bëra atëhere dhe vijoj ta bëj edhe sot.
Diçka tjetër, ndoshta disi e çuditshme, është që kur shkruaj, në një pikë të caktuar gjithmonë arrij në ndjesinë se teksti sakaq është shkruar më parë, se gjendet diku atje, jo brenda meje dhe që unë duhet vetëm ta hedh në letër para se ai të zhduket.
Herë pas here mundet të mos bëj asnjë ndryshim, në herë të tjera më duhet të kërkoj për tekstin duke e rishkruar atë, duke e prerë dhe e redaktuar dhe me kujdes të përpiqem të nxjerrë nga teksti atë që sakaq është shkruar.
Dhe unë, i cili nuk donte të shkruante për teatrin, përfundova duke bërë vetëm këtë për rreth pesëmbëdhjetë vjet. Dhe dramat që shkrova u vunë edhe në skenë, po, ndërsa koha kalonte, ka pasur shumë produksione të tyre në shumë vende.
Këtë ende nuk jam në gjendje ta besoj.
Jeta nuk është me të vërtetë e besueshme.
Njësoj si unë nuk mund të besoj se tani jam këtu në këmbë në përpjekje për të thënë pak a shumë fjalë të ndjeshme se si është të shkruash, në lidhje me të qenit fitues i Çmimit Nobel në Letërsi.
Dhe mua ma kanë dhënë çmimin, për aq sa kam kuptuar, si për dramat ashtu edhe për prozën.
Pasi shkrova pothuajse vetëm drama për shumë vite, papritur ndjeva se mjaft është mjaft, po, më shumë se sa mjaft kështu që vendosa të ndaloja së shkruari drama.
Por të shkruarit është bërë një ves dhe unë nuk mund t’ia dal të jetoj pa rë – ose ndoshta si Marguerite Duras, ti mund ta quash të shkruarit sëmundje – kështu që vendosa të kthehem edhe një herë atje ku e kisha nisur, të shkruaja prozë dhe lloje të tjera shkrimesh, siç e kisha bërë pak a shumë për një dekadë para debutimit tim si dramaturg.
Kjo është çfarë kam bërë përgjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit. Kur fillova të shkruajë prozë sërish seriozisht, isha i pasigurt nëse mundej ta bëja. Fillimisht shkrova Trilogjinë – dhe pastaj më dhanë Çmimin e Letërsisë së Këshillit Nordik për atë roman dhe këtë e përjetova si një konfirmim të madh se kisha diçka për të dhënë edhe si shkrimtar proze.
Pastaj shkrova Septologjinë.
Dhe gjatë procesit të shkrimit të atij romani, ndjeva diçka nga çastet më të lumtura të mijat si shkrimtar, për shembull kur njëri prej Asleve kap Aslen tjetër të shtrirë në dëborë dhe kështu i shpëton jetën. Ose përfundimi, kur Asle i parë, personazhi kryesor, nis udhëtimin e tij të fundit në një varkë, në një varkë të vjetër peshkimi, me Åsleik, mikun e tij më të mirë dhe të vetmin, për të festuar krishtlindjet bashkë me motrën e Åsleik.
Nuk pata plane për të shkruar një roman të gjatë, por romani pak a shumë shkroi vetveten dhe u bë një roman i gjatë dhe unë shkrova shumë pjesë që më ecën aq rrjedhshëm sa çdo gjë shkoi mbarë.
Mendoj se ky ishte çasti që unë isha më pranë asaj që mund ta quash lumturi.
E gjithë Septologjia ka kujtime brenda siç kanë edhe shumica e punëve të tjera që kam shkruar por të para në një dritë tjetër. Nuk ka asnjë pikë në të gjithë romanin dhe kjo nuk është një shpikje. Unë thjeshtë shkrova një roman të tillë, me një rrjedhë, një lëvizje që nuk kërkonte pikë.
Dhe thashë në një intervistë një herë se të shkruash është si një lloj lutjeje. Dhe u vura në siklet kur e pashë këtë fjali të botuar. Por më vonë lexova dhe e ndjeva si ngushëllim se edhe Franz Kafka pati thënë një herë të njëjtën gjë. Kështu që ndoshta – në fund të fundit?
Librat e mi të parë morën vlerësime negative por unë vendosa të mos i dëgjoj kritikët, duhej thjeshtë të besoja vetveten, po, të këmbëngulja te të shkruarit tim. Dhe nëse nuk do ta bëja këtë, po, atëherë do të kisha ndaluar të shkruari pas romanit tim të parë, Raudt, svart (“E kuqe, e zezë”), i cili u botua dyzet vjet më parë.
Më vonë mora më së shumti vlerësime nga kritika e madje fillova të marr edhe çmime dhe pastaj mendova se ishte me rëndësi të vijoje me të njëjtën logjikë; nëse nuk dëgjoje kritikat, nuk do të lejoja që suksesi të më ndikonte dhe rrjedhimisht do të mund të vijoja të shkruaja, të duroja dhe të varesha nga çfarë kisha krijuar.
Mendoj se kjo është që kam arritut të bëj dhe besoj se do të vijoj ta bëj edhe pas Çmimit Nobel.
Dhe kur u shpall se unë kisha marrë Çmimin Nobel në Letërsi, mora shumë emaile dhe urime dhe natyrisht që isha shumë i kënaqur, shumica e urimeve ishin të thjeshta dhe të gëzuara por disa njerëz thanë se po bërtisnin nga gëzimi ndërsa të tjerët po qanin. Kjo me të vërtetë më preku.
Ka shumë vetëvrasje në shkrimet e mija. Më shumë nga sa mua më pëlqen të mendoj. Kam pasur frikë se unë, në këtë mënyrë, mund të kem kontribuuar në legjitimimin e vetëvrasjes. Kështu aq ajo që më preku mua më shumë se çdo gjë ishin ata që më shkruan se librat e mi me të vërtetë i kishin shpëtuar jetën.
Në një mënyrë unë gjithmonë e kam ditur se të shkruarit mund të të shpëtojë jetë, ndoshta ishte kjo mënyra se si unë shpëtova jetën time. Dhe që të shkruarit prej meje ka ndihmuar të tjerët të shpëtojnë jetën, asgjë nuk mund të më bëjë mua të lumtur më shumë se sa kjo.
Faleminderit Akademia e Suedisë që më dhe mua Çlimin Nobel në Letërsi.
Faleminderit Zot.