Filozofi ishte një partizan i lirisë politike dhe intelektuale, por ai nuk kishte interes që të bëhej martir. Në vend të kësaj, ai na demonstroi se si kujdesi dhe trimëria mundet të ecin paralelisht.
Në mars të vitit 1668, Adriaan Koerbagh, një mjek holandez në mes të të tridhjetave, punësoi Johannes Van Eede, një librashtypës në Utreht, për të shtypur librin e tij të ri: Një dritë që vezullon në vende të errëta, për të hedhur dritë në çështje të teologjisë dhe religjionit. Van Eede, pasi radhiti gjysmën e parë të dorëshkrimit, u ndje në siklet për shkak të përmbajtjes së tij sfiduese.
Koerbagh argumentonte se Zoti nuk është Trinitet, siç lekturonte Kisha e Reformuar Holandeze, por një substancë e pafundme dhe e përjetshme që përfshinte gjithçka që ekzistonte. Sipas mendimit të tij, Jezusi ishte thjesht një njeri. Bibla nuk ishte Fjala e Shenjtë dhe e mira dhe e keqja ishin thjesht terma të përdorura prej nesh për atë që e kemi në përfitim tonin dhe atë që na dëmton. Arsyeja e vetme se pse njerëzit besojnë në doktrinën e Krishtërimit, shkroi ai, është se autoritetet fetare “ndalojnë njerëzit të hulumtojnë dhe i urdhërojnë ata të besojnë çdo gjë që u thuhet pa ekzaminim, dhe se autoritetet përpiqen të vrasin (nëse ata nuk arratisen) personat që ngrenë pyetje dhe arrijnë të njohin të vërtetën, siç ka ndodhur me mijëra herë.”
Kjo e fundit ishte në fakt ajo çfarë po i ndodhte edhe vetë Koerbagh. Nuk dihet nëse Van Eede e bëri për shkak se u ndje i lënduar në ndjenjat e tij fetare apo ishte i shqetësuar për përgjegjësinë ligjore që mund t’i lindte atij vetë, por dihet që ai ndaloi punën dhe dorëzoi dorëshkrimin te sherifi i Utrehtit, i cili, nga ana e tij, informoi sherifin e Amsterdamit. Koerbagh ishte sakaq i njohur për autoritetet atje; në shkurt të atij viti, ata kishin konfiskuar të gjitha kopjet e librit të tij të mëparshëm Një lule kopshti që sjell gjithëfarëlloj kënaqësish në të cilin kishte mohuar ekzistencën e mrekullive dhe zbulesës hyjnore. Duke ndjerë rrezikun, Koerbagh mori arratinë, duke përfunduar në Leiden, ku maskoi veten me një parruke të zezë. Autoritetet ofruan shpërblim për kokën e tij dhe në korrik, dikush e spiunoi. Koerbagh u mor në pyetje, u gjykua dhe u dënua me dhjetë vjet burg për blasfemi, pasuar nga 10 vjet të tjera internim. Dënimi kaq i gjatë rezultoi gjithsesi i panevojshëm: ai mbijetoi vetëm një vit në burg dhe vdiq në tetor, 1669.
Disa muaj më vonë, një libër edhe më subversiv se sa ky u botua në Amsterdam: “Tractatus Theologico-Politicus,” një traktat me autor anonim në latinisht që deklaroi se politika më e mirë e mundshme në çështje të fesë është që “çdokush të lejohet të mendojë si t’i pëlqejë dhe të thotë çfarë mendon.” Në parathënie, autori falënderon për “lumturinë e rrallë të të jetuarit në një republikë, ku gjykimi i gjithsecilit është i lirë dhe i palidhur me zinxhirë, ku secili mund të adhurojë Zotin si ndërgjegjja ia dikton dhe ku liria vlerësohet si më e shtrenjtë dhe më e çmuar se çdo gjë tjetër.” Por fakti që autori nuk dha emrin e tij dhe që botuesi i librit në Amsterdam pretendoi në faqen e titullit se ai ishte shtypur në Hamburg, tregonte një histori të ndryshme nga kjo. Autori dhe botuesi ishin të vetëdijshëm se gjykimi i tyre i çlirët mundej gjithsesi të vendosej nën vargonj të rëndë.
Hiletë si këto nuk mjaftuan për të penguar lexuesit apo autoritetet që të hamendësonin menjëherë se “Tractatus”-i ishte punë e Baruch Spinozës. Megjithëse Spinoza, në atë kohë në të tridhjetat, pati publikuar më herët vetëm një libër, një udhërrëfyes për filozofinë magjepsëse të René Descartes, ai sakaq ishte një nga më famëkeqët si mendimtarë të lirë në Amsterdam. Kur ishte i ri, ai ishte përzënë nga bashkësia hebraike e qytetit për këndvështrimet e tij heretike mbi Zotin dhe mbi Biblën. (Ai botoi libra nën emrin Benedictus de Spinoza, Benedictus është ekuivalenti në latinisht i Baruch, dhe emri në hebraisht do të thotë “i bekuari”.)
Duke jetuar një ekzistencë të qetë dhe vetmitare, duke nxjerrë jetesën ndërsa merrej me lente për mikroskopë dhe teleskopë, Spinoza zhvilloi idetë e tij në një sistem tërësor filozofik, të cilin e ndau me një rreth të ngushtë miqsh përmes letrave dhe bisedave. Kur Koerbagh u mor në pyetje, ai u pyet mes të tjerash nëse kishte rënë nën ndikimin malinj të Spinozës. Ai pranoi se ata ishin miq por këmbënguli se nuk kishin diskutuar kurrë ide – edhe pse çfarë ai kishte shkruar për Zotin i ngjante shumë asaj që Spinoza pati thënë për shumë vite.
Ministrat e shumë qyteteve ndaluan menjëherë shitësit e librave të mbanin “Tractatus,” dhe, më 1674, libri u ndalua zyrtarisht në të gjithë Holandën, krahas Leviatanit të Thomas Hobbes. Nën këto rrethana, lavdërimi që Spinoza i bëri lirisë holandeze mundej me të vërtetë të ishte thjeshtë një sarkazëm. Por e vërteta është se, në krahasim me shumicën e Evropës së shekullit të shtatëmbëdhjetë, Holanda me të vërtetë ishte një parajsë e tolerancës. Në Spanjë apo në Itali, një libër si ai i Spinozës mund ta kishte dërguar autorin në turrën e druve nga Inkuizicioni; siç ndodhi, sulmet në Holandë iu dejtuan ideve të tij, së paku jo jetës së tij. Lavdërimi për vendin e vet mnundet sot të tingëllojë më shumë në këtë mënyrë: Ndoshta asnjë vend në Evropë nuk është me të vërtetë i lirë, por Holanda mundet të bëhet, nëse përpiqet.
Për Ian Buruma-n, shkrimtar dhe historian dhe ish redaktor i The New York Review of Books, ishte përkushtimi i Spinozës për mendimin e lirë – atë që ai e quante libertas philosophandi — që e bën atë një mendimtar edhe për kohën tonë. Në librin e tij, “Spinoza: Mesia i Lirisë”, një biografi e shkurtër për serinë e Jetëve Hebraike të Yale University Press, Burama vëren se “liria intelektuale edhe një herë është bërë një çështje e rëndësishme edhe në vende të tilla si Shtetet e Bashkuara, të cilat vetëmburren si të lira në maksimim.”
Asnjë amerikan nuk ka sot arsye të ketë frikë se mos e pëson si Adriaan Koerbagh dhe nuk ka rëndësi se sa jopopullor është opinioni i tij apo i saj. Sërish, argumenton Buruma, “të menduarit liberal po sfidohet nga të gjitha anët ku ideologjitë po bëhen gjithnjë e më të papërkulshme nga reaksionarë fanatikë si dhe nga progresivë të cilët besojnë se nuk mund të ketë devijim nga shtigjet e tyre të zgjedhura drejt drejtësisë.” Dhe është natyrisht e vërtetë se në epokën e medias sociale, presioni informal për t’iu përmbajtur një vije të caktuar mund të jenë po aq efikase sa edhe kërcënimet për përndjekje ligjore. Nëse fyen njerëzit e gabuar, qoftë edhe për një çast, karriera e gjithkujt mund të hidhet në erë, që nga niveli i një shkrimtari për të rinj te presidenti i një skuadre të Ivy League.
Duke e quajtur Spinozën një “mesia”, Buruma ndjek poetin gjerman hebre të shekullit të nëntëmbëdhjetë Heinrich Heine, i cili krahasoi filozofin me “kushëririn e tij hyjnor, Jezu Krisht. Si edhe Jezusi, ai vuajti nga mësimet që dha. Si ai, ai vuri në kokë një kurorë me gjemba.” Sipas Jonathan Israel, një historian, biografia enciklopedike e të cilit “Spinoza, jeta dhe legjenda”, e cila u botua vitin e kaluar, “asnjë personazh tjetër i epokës së tij nuk iu afrua të qenit kaq i kundërshtuar, i denoncuar dhe i dënuar në tekste librash të rëndë me forcë rraskapitëse, përgjatë një periudhe kaq të gjatë, në latinisht, holandisht, frëngjisht, anglisht, gjermanisht, spanjisht, portugalisht, hebraisht dhe në gjuhë të tjera.”
Njësoj si një teori dekonstruktive apo teori kritike e racës, “Spinozismi” u bë një shënjestër popullore për shumë moralistë që nuk ishin në gjendje të kuptonin se çfarë saktësisht ajo do të thoshte. Megjithatë, megjithëse Spinoza ishte me siguri një kampion i lirisë politike dhe intelektuale, ai nuk kishte interes që të bëhej martir për to, dhe, nëse jeta e tij lekturon ndonjë gjë mbi të menduarit në kohë kritike, ky leksion është që kujdesi dhe trimëria mundet me të vërtetë të ecin paralelisht. Ai nuk mbante pa arsye një unazë në të cilën ishte gdhendur fjala “Caute”: “Ki kujdes.”
Akti më i fortë i sfidimit në jetën e Spinozës erdhi në fillim të karrierës së tij si filozof dhe e bëri karrierën e tij të mundshme. Në korrik, 1656, kur ai ishte njëzet e tre vjeç, Spinoza u përzu nga bashkësia e hebrenjve të Amsterdamit me ceremoni. Ka shumë pak burime okulare mbi vitet e hershme të jetës së Spinozës dhe kjo e bën të pamundur që të dihet saktësisht se çfarë e shkaktoi këtë mosmarrëveshje.
Por urdhri i përzënies, apo heremi, i lexuar me zë të lartë në një sinagogë mbi kanalin Houtgracht të Amsterdamit, është ruajtur, dhe kjo e bën të qartë se çfarë bashkësia kishte problem nuk ishte ndonjë keqbërje personale e Spinozës por ishin “opinionet e tij djallëzore” dhe “herezitë e tij të urryeshme” si dhe refuzimi i tij për t’u penduar. Për këtë arsye, udhëheqësit e bashkësisë deklaruan se Spinoza “duhet të përjashtohet dhe të përzihet nga gjiri i popullit të Izraelit.” Ata zbatuan ndëshkimin e frikshëm për mosbindje të shkruar nga Moisiu te Libri i Përtërirë: “Mallkuar qoftë ai ditën dhe natën; mallkuar qoftë ai kur shtrihet dhe mallkuar kur ai ngrihet. Mallkuar kur ikën dhe mallkuar kur kthehet.”
Spinoza nuk ishte i pranishëm për të dëgjuar këtë mallkim të shqiptohej me zë të lartë, por ai nuk mundej t’i shpëtonte pasojave të tij. Bashkësia e hebrenjve në të cilën ai kishte lindur, më 1632, ishte një numër njerëzish me lidhje të ngushta, ndarë, jo vetëm nga të krishterët holandezë përreth, por edhe nga bashkësitë e tjera të hebrenjve në Evropën Perëndimore. Hebrenjtë e Amsterdamit rridhnin nga conversos portugezë, hebrenj të detyruar të konvertoheshin me dhunë në katolicizëm në fund të shekullit të pesëmbëdhjetë, të cilët vijuan të praktikonin fenë e tyre në fshehtësi për gjenerata të tëra.
Prindërit dhe gjyshërit e Spinozës ishin mes shumë hebrenjve të Portugalisë të cilët u zhvendosën në Holandë në fillim të shekullit të shtatëmbëdhjetë, të tërhequr nga premtimi për tolerancë fetare si dhe nga mundësitë për tregti. Buruma, i cili është i lindur në Holandë dhe hebre nga ana e të ëmës, vëren se Spinoza dhe vëllai i tij ishin anëtarët e parë të familjes “në shumë gjenerata që lindën si hebrenj, dhe jo si kripto-hebrenj.”
Buruma shkruan se përzënia e Spinozës nga bashkësia ishte si të qenit “i anuluar”, i fshirë nga ekzistenca. Kjo është diçka që një turmë në Twitter sot as që mund ta ëndërrojë. Nën termin herem, të gjithë hebrenjtë, përfshirë edhe më të afërmit e Spinozës, ndaloheshin t’i flisnin atij apo edhe t’i afroheshin, për të gjithë jetën. Ai nuk mundej të shpresonte të jetonte pranë njerëzve me të cilët ishte njohur përgjatë të gjithë jetës, as të bënte biznes me ta, as të martohej apo të fillonte një familje. Fakti që Spinoza ishte i gatshëm të sakrifikonte çdo gjë për të drejtën e tij për të menduar dhe për të folur lirisht tregon se sa seriozisht e kishte marrë ai libertas philosophandi, që shumë kohë para se të publikonte qoftë edhe një fjalë të vetme filozofi.
Apostazia e Spinozës e bën atë sot edhe një figurë kyçe në historinë moderne të hebrenjve. Ai vështirë se ka qenë hebreu i parë që braktisi judaizmin por ai mund të ketë qenë i pari që e bëri publikisht, pa kaluar në kristianizëm apo pa u bërë mysliman. Në të vërtetë, ai ndoqi një jetë laike, diçka që ishte vështirësisht e koceptueshme para shekullit të shtatëmbëdhjetë. Te “Tracsatus-i”, ai argumentoi se, në një shtet tregtarësh si Holanda, identitetet tradicionale fetare nuk kishin më kurrfarë kuptimi real: “Çështjet kanë arritur prej kohësh në një pikë të tillë sa gjithësecili mundet të shpallë një njeri si të krishterë, turk, hebre apo Heathen, për shkak të pamjes së tij të përgjithshme dhe veshjes, për shkak të frekuentimit të këtij apo atij vendi besimi apo për përdorimin e frazeologjisë së një sekti të caktuar si stil jetese, pavarësisht se të gjithë janë njësoj.”
Për shumë hebrenj evropianë të gjeneratave të mëvona, të tillë si Heine apo Sigmund Freud, Spinoza u bë modeli referues kur ata u përpoqën të çlironin veten nga religjioni. Siç shkruan Buruma: “Ai zgjodhi të mendojë lirisht dhe kjo bëri të pamundur anëtarësinë e tij në bashkësi.” Në vend të përkatësisë në bashkësi, Spinoza mblodhi disa individë që mendonin si ai vetë, kryesisht protestantë liberalë. Një biograf tjetër i njohur i Spinozës, Steven Nadler, hodhi dritë mbi këto marrëdhënie kyçe. Franciscus van den Enden, mësuesi i latinishtes për Spinozën, ishte një ish-jezuit i cili hartoi plane për një shoqëri utopike në Holandën e Re, koloninë holandeze në Amerikë, e cila më vonë u bë Nju Jork; ai përfundoi i varur nga francezët pasi ndihmoi në hartimin e një komploti kundër Luigjit të Katërmbëdhjetë. Lodeëijk Meyer, një figurë kyçe në jetën letrare holandeze, besohet se ka qenë autori i një libri anonim të publikuar më 1666, që shkaktoi një skandal të stërmadh përmes argumentimit se Bilba duhet të analizohet me pikëpamje kritike dhe shkencore. Johannes Bouëmeester bashkëthemelues i një klubi për mendimtarët e lirë me emrin sfidues Nil Volentibus Arduum (“Asnjë nuk është e vështirë për të vullnetshmit”).
Sipas Jonathan Israel, figura të tilla ndihmuan për të krijuar një Iluminizëm Radikal, një traditë për mendim politik dhe fetar përmes të cilit ata kontribuuan për transformimin e botës. Idetë demokratike që ishin të ndëshkueshme me burg në shekullin e shtatëmbëdhjetë u bënë fjalët kyçe të Revolicionit Amerikan dhe Revolucionit Fracez një shekull më vonë. Sot, komente mbi Zotin dhe Biblën si ato që dërguan Adriaan Koerbagh në burg merren si të gjithëpranuara nga njerëzit laikë në të gjithë botën, veçanërisht në Holandë, ku pesëdhjetë e shtatë për qind e banorëve mbi pesëmbëdhjetë vjeç thonë se nuk kanë religjion.
Shumë mendimtarë ndajnë idetë e Iluminizmit Radikal, por ishte Spinoza ai që detyroi Evropën të përballej me ta, duke i vendosur ata në një sistem të ri filozofik me qëllime dhe vendosmëri të jashtëzakonshme. Kur Spinoza thotë se demokracia është “nga të gjitha format e qeverisjes, më e natyrshmja dhe më në harmoni me lirinë individuale,” dhe që antidoti më i mirë për supersticionin është studimi i shkencës “për shkak se sa më pak njerëz të njohin natyrën aq më lehtë ata mund të krijojnë ide në ajër,” ai nuk po jep thjeshtë opinione. Titulli i kryeveprës së tij Etika, premton që idetë e tij të jenë “ordine geometrico demonstrata,” “të demonstruara sipas mënyrës së gjeometrisë,” dhe, si Euklidi, ai prezanton argumentet e tij në formë aksiomatike. Sapo ti pranon supozimet bazë të Spinozës mbi Zotin dhe universin, idetë e tij politike dhe shoqërore supozohet se bëhen vetvetiu të kuptueshme dhe të vetëprovueshme njësoj si teorema e Pitagorës.
Në qendër të mendimit të Spinozës është një mënyrë e re e të kuptuarit të Zotit. Me të vërtetë, Zoti i tij ishte kaq i ndryshëm nga ai i adhuruar në kisha dhe sinagoga sa pothuajse çdokush që e lexon atë e interpretonte atë si ateist. Por Spinoza me indinjatë hodhi poshtë akuzën për ateizëm dhe asgjëkundi në Etikën e tij ai nuk e mohon ekzistencën e Zotit. Ajo që ai nohon është që Zoti ekziston si një qenie apo inteligjencë e ndarë nga pjesa tjetër e universit, siç konceptohet Ai nga Judaizmi apo Krishtërimi. Argumenti i Spinozës është jashtëzakonisht shumë i thjeshtë. Zoti është një “qenie absolutisht e pafundme,” dhe ideja e pafundësisë “nuk mbart mohim”: do të ishte kontradiktore të thuash se në cilësinë e të qenit të pafundëm përfshihet edhe mosprania e Tij në hapësirë. Rrjedhimisht është e pamundur që Zoti të jetë diku – në Qiell ndoshta – por jo këtu, ku jemi ne. Nëse Zoti ekziston, atëherë ai duhet të jetë absolutisht gjithkund; as vetë trupat dhe mendjet tona nuk mund të ndahen prej tij. Siç thotë Argumenti XV te Etika: “Çdo gjë që është, është zot dhe pa Zot nuk mund të ktë asgjë, e as të konceptohet ndonjë gjë.”
Ideja e tij njihet si panteizëm, nga fjalët greke “gjithçka” dhe “Zot”. Një mënyrë për të parë panteizmin është se ajo na sjell ne më afër me Zotin se sa besimet konvencionale fetare; në shekullin e nëntëmbëdhjetë, shkrimtarët romantikë konsideronin Spinozën si “njeriu i intoksikuar me Zot.” Por nëse nuk ka dallim apo distancë mes Zotit dhe pjesës tjetër të universit, atëherë ai nuk mund të bëjë asgjë që ne zakonisht mendojmë se Zoti po bën: të dëgjojë lutje, të bëjë mrekulli, të krijojë një botë me “le të bëhet dritë.” Në të vërtetë nuk ka ndonjë arsye bindëse për ta quajtur substancën e pafundshme të Spinozës Zot. Ne mund ta quajmë atë Qenië, ose Gjithçka, ose Natyrë. Në pjesën IV të Etikës, Spinoza i referohet “Qenies së përjetshme dhe të pafundme, të cilën ne e quajmë Zot apo Natyrë”, në latinisht, Deus sive natura.
Në mbylljen e hendekut mes njerëzimit, Zotit dhe natyrës, Spinoza heq edhe çdo hapësirë për vullnet të lirë. Substanca e pafundme që është Zoti duket se është vazhdimisht në ndryshim, megjithatë, ndryshon në varësi të asaj që Spinoza e quan “nevoja e natyrës së tij,” ose ajo që shkencëtarët mund ta quajnë sot, Ligji i Natyrës. Arkimedi, inxhinjieri i lashtësisë greke, tha se me mnjë levë dhe një vend ku të mbështetej ai mund të lëvizve Tokën, por në universin e Spinozës nuk ka vend jashtë natyrës ku të mund të qëndrosh në mënyrë që të ushtrosh presion mbi të, për shkak se ne vetë jemi pjesë e natyrës.
Kjo mund të tingëllojë si këndvështrim fatalist mbi botën dhe për mendimtarët e mëvonë, ideja se universi është asgjë veç një mekanizëm në lëvizje, vazhdimisht duhe ndryshuar por pa vajtur kurrë asgjëkundi, ishte një recetë për nihilizëm dhe dëshpërim. Por një gjë që tërheq njerëzit te Spinoza dhe e bën atë ndoshta filozofin më të dashur që nga koha e Sokratit është gjakftohtësia e tij plot vetëbesim. Ai argumenton se lumturia më e lartë për të cilën qeniet njerëzore janë të afta është të parit të universit “nën aspektin e përjetësisë,” gjë që do të thotë, të kuptosh se çdo gjë është siç duhet të jetë. Kur ai shkruan se “pëlqimi hyjnor është asgjë veç lumturi për shpirtin, e cila ngrihet nga njohuria intuitive mbi Zotin,” kjo e bën atë të tingëllojë si një mistik, por për të, njohja e Zotit nuk është një eksperiencë mbinatyrore por një eksperiencë racionale. Ajo thjeshtë do të thotë të njohësh “veprimet që rrjedhin nga nevoja e natyrës së tij”, në të njëjtën mënyrë si të pranosh se ligji i gravitetit na lejon ne të kuptojmë se pse një objekt i hedhur me një forcë të caktuar do të ndkejë një trajektore të caktuar.
Për shkak se Spinoza sheh të kuptuarit të vërtetë si çelësi për lumturinë, ai këmbëngul te liria e mendimit. Kur autoritetet fetare i thonë njerëzve se çfarë duhet të besojnë, ata e bëjnë më të vështirë për të arritur te një ide korrekte mbi Zotin dhe rrjedhimisht bllokojnë rrugën drejt të qenit të besuar. Spinoza advokon për qeverisje demokratike për shkak se ai mendon se kjo ka më shumë gjasa të lejojë libertas philosophandi se sa monarkia apo aristokracia, dhe rrjedhimisht, demokracia e bën të mundshme për qeniet njerëzore që të jenë të lumtura. Siç shkruan ai te “Tractatus”: “Baza dhe qëllimi i demokracisë është që të shmangë dëshirat si iracionale dhe të sjellë njerëzit sa më pranë të jetë e mundshme nën kontrollin e arsyes, në mënyrë që ata të mund të jetojnë në paqe dhe në harmoni.”
Qartazi ky paragraf nuk përshkruan shoqërinë nën të cilën ne jetojmë sot. Demokracia liberale, siç e njohim ne, mbështetet në një farë mase te intuita mbi barazinë: nëse të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë, atëherë askush nuk ka një monopol mbi të vërtetën apo mençurinë kështu që askush nuk ka të drejtë të diktojë të tjerët pa miratimin e tyre. Kjo e bën demokracinë një recetë për mosmarrëveshje të vazhdueshme, ndërsa individët apo grupet argumentojnë për një farë konsesusi të pranueshëm.
Në fakt kjo nuk ishte ajo çfarë Spinoza mendonte për lirinë. Ai besonte se kishte vetëm një të vërtetë, të cilën ai e kuptonte ndërsa shumica e njerëzve nuk e kuptonin dhe se eksperiencat e tij me religjionin dhe politikën e linin atë pa iluzione mbi mençurinë e turmës. Buruma, i cili shkëlqen në paraqitjen e një njeriu përgjithësisht jo prej kësaj bote në jetën publike, përshkruan se si, më 1672, një turmë në Hagë linçoi Johan dhe Cornelis de Witt, vëllezët që patën udhëhequr regjimin liberal holandez gjatë asaj që sot mbahet mend si Epoka e Artë e Holandës. “Një burrë tentoi të kafshojë testikujt e Cornelis,” shkruan Buruma. “Gratë vallëzonin në një tërbim pasi kishin mbështjellë veten me zorrët e viktimave.” Spinoza, i cili jetonte në këtë kohë vetëm pak larg vendit të linçimit, qau nga lajmi ndërsa ai vetë u detyrua të mbahej fizikisht që të mos shkonte në vendin e masakrës me një pankartë ku shkruhej “Ultimi barbarorum,” “kulmi i barbarisë.”
Si mendimtar i lirë që pati rënë në konflikt si me judaizmin ashtu edhe me krishtërimin, Spinoza e dinte se fanatizmi dhe ekstremizmi nuk janë gjëra që thjeshtë u imponohen njereëze; ato gjithashtu imponohen nga njerëzit. Dhe ai arriti t’i shpëtojë një fati si të vëllezërve Koerbagh pjesërisht për shkak se u kujdes që të mos e provokonte turmën. Adriaan Koerbagh shkroi libra në holandisht kështu që gjithkusht mund t’i lexonte ato ndërsa Spinoza i qëndroi të shkruarit në latinisht, gjuhën e elitës. Te parathënia e “Tractatus,” ai deklaron se po shkruan vetëm për filozofët dhe se ai diskurajon “shumicën, dhe ata me pasione prej shumice,” nga të lexuarit të këtij libri: “Unë mendoj se ata duhet tërësisht ta neglizhojnë këtë libër në vend që ta keqinterpretojnë atë sipas dëshirës.”
Kur “Tractatus” provokoi reagim armiqësor pavarësisht se ishte në latinisht, Spinoza vendosi të mos publikojë asgjë tjetër. Ai gjithashtu refuzoi një ofertë për t’u bërë profesor në Universitetin e Heidelberg, me argumentin se mbajtja e një pozicioni zyrtar do ta ekspozonte atë më shumë përballë sulmeve. E gjithë puna e tij, përfshirë “Etikën,” u la në dorëshkrim për miqtë që të botohej pas vdekjes së tij. Ai vdiq relativisht i ri, në moshën dyzet e katër vjeç, më 1677, nga një sëmundje mushkërish e cila mund të jetë shkaktuar nga grimcat e xhamit që duhet të ketë thitur ndërsa lëmonte lentet për mikroskopë apo teleskopë.
Për Leo Strauss, një nga interpretuesit më të njohur të Spinozës, i cili shkroi gjatë shekullit të njëzetë, kujdesi që ai tregoi është vijimësi e një tradite të gjatë letrare. Në vitin 1941, Strauss, i cili u arratis nga Gjermania Naziste dhe ndërsa po lekturonte në një shkollë emigrantësh hebrenj në Nju Jork, publikoi një ese të titulluar. “Persekutimi dhe Arti i të Shkruarit,” në të cilën argumentoi se shtypja dhe cenzura që sundonin në këtë kohë në Evropën totalitare, përfaqësonin një rikthim te ajo që në histori pati qenë e zakonshme. Që kur Sokrati u detyrua të vritet nga Asambleja e Athinasve, filozofët e kanë ditur se është e rrezikshme të thuash të gjithë të vërtetën në publik. Kur vjen puna te politika dhe te religjioni, shkroi Strauss, “një burrë me mendim të pavarur mundet të shprehë mendimet e tij në publik dhe të mos dëmtohet, vetëm në rast se ai i bie nga larg. Ai madje është në gjendje t’i thotë këto të vërteta edhe me shkrim, me kushtin që ai të dijë të shprehet ndërmjet rreshtave.”
Strauss-i e konsideronte Spinozën një shembull klasik të këtij stili “ezotetik” të shkrimit, duke vërejtur se “Caute” në unazën e tij i referohej “kujdesit që filozofi ka të nevojshëm në ndërveprimin e tij me jo-filozofët.” Nëse, siç paralajmëron Burama, ne po hyjmë në një epokë në të cilën “liria e mendimit është nën kërcënim nga teologjitë laike,” Spinoza mund të jetë një rol model i vlefshëm për ne: një mendimtar që tha të vërtetat më skandaloze, e megjithatë ia doli të vdesë në krevat nga shkaqe natyrore.