Pese poete te medhenj amerikane

Titulli: Pesë poetë të mëdhenj amerikanëGjinia: PoeziAutori: Sylvia Plath, Jorie Graham, Robert Lowell, A. R. Ammons, Charlie WrightShqipëroi: Rudi Erebara, Gentian Çoçoli, Arben Dedja, Parid TeferiçiShtëpia botuese: AlephViti: 2012Fq. 774Pesha: 1.13 kgISBN: 978-9928-4115-4-9 Mbi librin 1: "Shënime nga realiteti i vetes" Koment nga Helen Vendler Ajo që më intereson në mënyrën si i trajton temat historike në poezitë e veta Jorie Graham është se ajo i shmanget jo vetëm modelit klasik, por edhe atij kristian që evokoi Yeats - i e të tjerë pas tij, por po njëlloj ka refuzuar modelet utopike dhe populiste të poeteve feministe dhe socialistëve. Në vend të tyre, sikundër bën Ashbery, që imazh të parapëlqyer për jetën ka kalërimin në një karusel rrotullues pas asnjë pikësynim, Graham nga ana e saj përpiqet të jetë në rrjedhë përpara se kjo rrjedhë të gjejë brigjet dhe ndalesat e veta, ndonëse Graham mendon edhe për kufizimet e kësaj rrjedhe. Vazhdimësia e historisë, sesa ngjarjet i venë kufij dhe organizojnë kohën, ky është subjekti i saj. Vazhdimësia refuzon të quhet fin e ndonjë gjëje. Por, në poezinë e Graham përfundimet, ose të paktën ngjarjet më domethënëse, vijojnë të ndodhin; kjo nuk ndodh domosdoshmërisht tek rasti i John Ashbery – it, me komentet e përkushtuara teorike për të ironizuar, për t'i prurë gjithë ngjarjet në një nivel të vetëm të një domethënieje të kënaqshme. Mbi autoren Jorie Graham (1950) u lind në Itali nga prindër amerikanë. Liceun francez e kreu në Romë dhe më pas shkoi në Sorbonë për të studiuar filozofi. Më 1968 morri pjesë në trazirat studentore dhe për këtë shkak u dëbua nga universiteti. Më vonë kthehet në New York ku studion për kinematografi dhe ndërsa studionte plot pasion, zbuloi në mënyrë "aksidentale" poezinë e Eliot – it e cila "e mahniti". Prej asaj kohe ajo iu kushtua artit të poezisë. Ka botuar dhjetë libra me poezi ku përmendim "Hibride të bimëve dhe të shpirtrave", "Erozion", "Materializëm", "Ëndrra e fushës së njësuar" etj. Për këtë të fundit fitoi Çmimin Pulitzer. Është e famshme si Profesore e Poezisë si në kohën kur punonte në Universitetin Iowa ashtu edhe në Universitetin e Harvard – it. Jeton gjysmën e viti në Francë dhe pjesën tjetër në Cambridge, Massachusetts. Mbi librin 2: "Lady Lazarus" Koment nga George Steiner Këto poema marrin mbi vete rreziqe të jashtëzakonshme, duke e shtrirë stilin e thatë e të zhveshur të Sylvia Plath – it deri aty ku nuk mban më. Janë një triumf i hidhur, provë e kapacitetit të poezisë për t'i dhënë realitetit qëndrueshmërinë më të madhe të së imagjinuarës. Ajo nuk mund të rikthehej prej tyre. Kemi tashmë poetë që shkruajnë si Sylvia Plath. Disa prej manierizmave të saj të ngrira, elizionet dhe monotonitë e rimës përthelluese mund të rroken nga të tjerë dhe pa dyshim do bëhen të modës. Por poetët minorë, edhe ata të një intensiteti të fuqishëm, dhe ajo e tillë ishte, priren të ofrojnë modele të këqija. Hilet, dredhitë e rrengjet zanore të Sylvia Plath – it mund të imitohen. Por jo integriteti i saj dëshpërues. Mbi autoren Në hyrjen e librit "Ariel" të Sylvia Plath – it (1932 – 1963), botuar më 1965, dy vjet pas vetvrasjes që ajo kreu në Londër, poeti amerikan Robert Lowell shkroi: "Në këto poezi... Sylvia Plath bëhet vetvetja, bëhet pra diçka imagjinare, rinore, egërshane dhe e krijuar me kaq delikatesë... një prej atyre heroinave super – reale, klasike, madhërisht hipnotike". Lowell e pati takuar Plath – in përgjatë seminareve që ai dha në Universitetin e Bostonit më 1958, seminare të cilat Sylvia i ndiqte rregullisht. Ai kujton atmosferën që krijonte ajo qark vetes, "një ajër gatishmërie të çmendur". Më vonë kur Lowell vendosi të shkruante parathënien e librit, ai do të zbulonte tek ish studentja e tij përpjekjen madhore të saj për të krijuar veten poetike. Në të vërtetë poezitë e librit "Ariel" u shkruan në gjendjen e "një zbardhjeje truri", dy deri tre poezi në ditë dhe e gjithë kjo zgjati gjithë muajin e fundit të jetës së saj 31 vjeçare. Mbi librin 3: "Delfin" Koment nga Seamus Heaney Lowell – i, në jetën e tij poetike, e kreu dy herë detyrën e dytë dhe ishte i vetëdijshëm se ç'bënte në të dyja herët, pas shumë përsiatjesh e me shumë ndjeshmëri. Kur them se dinte çfarë bënte, nuk kam parasysh një program të parapërgatitur se ç'duhej bërë e arritur, e cila në poezi është diçka e barazvlefshme me vizatimet për t'u ngjyrosur nga fëmijët, ku një numri i takon një ngjyrë e caktuar. Përkundrazi, ai ishte kaq intensivisht letrar, ana kritike e didaktike e mendjes së tij ishte kaq aktive, sa komanda e tij prej poeti ishte përherë e shoqëruar nga droja dhe mprehtësia (në kuptimin e mirë elizabetian të "wit"). Ideja e "zhvillimit poetik" ishte ngulitur tek ai nga karriera e Yeats – i, Eliot – it dhe Auden – it, dhe i shtyrë nga ngulmimi i ca kokave të ndritura si Randall Jarell apo Allen Tate; sidoqoftë, vetëm një ndjeshmëri me një bërthamë vullkanike gjenie individuale mund t'i mbijetonte ndikimeve profesionale që i vinin nga ky apo ai këshillues. Mbi autorin Robert Lowell (1917 – 1977) vjen nga një familje prej më të njohurave në Boston, paraardhësit e të cilës i përkisnin familjeve patrike. Stërgjyshi ishte i famshëm si ministër episkopat dhe drejtues i shkollës më të njohur të kohës St. Mark' School, babazoti ishte poet i mirënjohur dhe ambasador në Angli. Ndërkaq babai që u morr dhe dështoi në biznes, pas daljes në pension si oficer marine, në sytë e Lowell – it ishte një figurë e dështuar. Akti i fundit i Robert Lowell – it për të korrigjuar portretin e fisit të vet ishte braktisja që ai i bëri Harvard – it për një tjetër universitet, tashmë në Kanyon Collage ku shkoi të studionte poezi me poetin dhe kritikun e famshëm të kohës John Crowe Ransom. Kjo zhvendosje e ndihmoi së tepërmi në njohjen e Kritikës së re, rrymë estetike e fuqishme e asaj kohe, e veprës së John Donne – it dhe poezisë sarkastike angleze, gjëra këto që Lowell do t'i përdorte me sukses në veprën e vet të mëvonshme. Mbi librin 4: "Tek era e kam shpëtimin" Koment nga Harold Bloom Është tmerri profetik i dritës radikale, kokëfortësia e tij për përsosurinë, që e prek edhe vetë profecinë, e prek edhe vetë atë aq sa ai nuk di se çfarë duhet të dijë, e cila është ajo gjë që nuk e bën atë si vetë ne. Forca e poemës është aq sa edhe ne të jemi gjithashtu të prekur, por jo prej tmerrit, i cili nuk mund të jetë yni, por prej përsosurisë, ndjesinë sublime që dëshirojmë të ndajmë. Përvojë e jashtëzakonshme, por me asketizmin e lartë utilitarist të tipit Emerson shkëputur prej një mendje tepër skrupuloze ndaj një shprese të re, mbetet materia poetica e ndërmarrjes së Ammons. Mbi autorin Archibald R. Ammons ka shkruar se "ai u lind trupmadh dhe i shëmtuar më 18 shkurt 1926, në një fermë nja katër milje nga qyteti Whiteville, Karolina e Veriut dhe dy milje larg shkollës fillore dhe kishës". Ammons është lakonik, i pakënaqur me veten, përherë lokal dhe gjithmonë i saktë. Ai i përket një brezi poetësh amerikanë që "u bënë në shtëpi" sesa u përpoqën të ishin kozmopolitë apo të jepeshin pas kulturës evropiane. Poezitë e tij janë të tejmbushura me peizazhet e vendeve ku ai jetoi: North Carolina, bregu i South Jersey – it, rrethinat e Itakës, New York, Universiteti Cornell, atje ku Ammons punoi për afro 30 vjet si profesor i Letërsisë Amerikane. Për këto arritje A. R. Ammons është vlerësuar me të gjitha çmimet më të rëndësishme që jepen në SHBA, ku më të përmendura janë Çmimi Kombëtar i Librit, Çmimi i Rrethit të Kritikës, Çmimi Whitman që jepet për "arritjet të mëdha në artin e poezisë", Medaljen e Artë të Poezisë etj. Mbi librin 5: "Ditari i Vitit të Buallit" Koment nga Helen Vendler Tek poezia e Charles Wright – it shqisat përherë të shqetësuara dhe përherë vëzhguese i përgatisin fjalët për atë që nuk shihet, sikundër kanë bërë dikur në poezitë e poetëve metafizikë Henry Vaughan dhe Thomas Traherne, të dy bashkë poetë vizualë të paharrueshëm (vetë subjekti i poezive të tyre është e padukshmja). Të gjitha mënyrat e formulimit të paradoksit të të padukshmes ndihen në falsifikimin e dukshëm falë përjetimit të këtij paradoksi, ku informacioni i shqisave shoqërohet me breroren (që e shumta jonë, ndofta as nuk e përjeton) e asaj që nuk është aty, por që në fakt arrin ta shfaqë praninë e vet – përjetësi, vdekje, transhendencë, ritëm, hapje e mendjes: e padukshmja shfaqet nën petkun e shumë emrave. Raportet vizuale në poezi rrallë shkojnë pa u kapur nga një aurë e tillë; por krijimi i kësaj aure përmjet fjalëve krijon tek poeti shumë kokëçarje. Mbi autorin Charles Wright është vlerësuar shpesh ndër poetët më të talentuar amerikanë të brezit të vet. I lindur më 1935 në Pickwik Dam, Tennessee, Wright studioi në Davidson Collage dhe më vonë ndoqi kursin e poezisë pranë universitetit shtetëror të Iowa – s. Për katër vite ka shërbyer në ushtrinë amerikane pranë bazave të saj në Itali dhe pikërisht në këto vite ai filloi leximet e thelluara të poezisë bashkëkohore si dhe të shkruante poezitë e veta. Vepra e tij e parë e rëndësishme është "Varri i dorës së djathtë" (1970), libër i cili u prit shumë mirë nga kritika e kohës dhe do të printe një sukses të pandërprerë, libër pas librit të këtij poeti. Sigurisht, krijimtaria e tij ka marrë vlerësime të jashtëzakonshme që përfshijnë Çmimin Pulitzer, Çmimin Ndërkombëtar Griffin, Çmimin Kombëtar të Librit dhe Çmimin Kombëtar të Rrethit të Kritikës, Çmimin Ruth Lilly Poetry Prize.