Vera Bekteshi/ Shkrimtarja vjen në një rrëfim për diktaturën, krizën e gjatë intelektuale të 20 viteve të fundit, letërsinë e shkruar nga femrat dhe librat që kanë ndikuar në jetën e saj
Alda Bardhyli (Gazeta SHQIP)
Teksa buzëmbrëmja vazhdon të ulet ngadalë mbi liqenin e Ohrit, Vera Bekteshi vazhdon të flasë për librat…Duket sikur gjithë ato vite të kaluara në internim, gjithë ajo e shkuar e mbushur me ndarje, humbje, nuk kanë mundur të heqin nga kjo grua, ndjesitë e bukura që ia jep e shkruara… Nëse me vite me radhë do të nguronte si Tatjana e Pushkinit të ulej për të shkruar, tashmë Vera nuk ka më ngurrime… E shkruara është gjithçka për të dhe duket sikur ka qenë gjithnjë diçka e rëndësishme brenda saj, diçka që duhet të dilte në sipërfaqe pas një kalvari të gjatë dhimbjeje. 16 vite të kaluara në internim, që prej vitit 1974, ajo i tregoi në romanin “Vila me dy porta”. Vetëm pak kohë më parë, ajo ka botuar librin “Një det i moçëm”, ku rrëfimeve për diktaturën u janë shtuar dhe ato për tranzicionin e gjatë të këtyre 20 viteve postkomunizëm… Më poshtë, shkrimtarja vjen në një rrëfim për të shkuarën, librat që kanë ndikuar në jetën e saj, tranzicionin e gjatë intelektual dhe letërsinë e shkruar nga femrat…
Si erdhi e shkruara tek ju? Ishte diçka që ka qenë gjithnjë brenda jush dhe u desh momenti të dilte në sipërfaqe, si e kujtoni këtë proces?
Po besoj do ketë fjetur me vite brenda meje. Në rininë e hershme kam mbajtur ditar, të cilin nuk e përdora kurrë sepse e grisa. Nuk doja që mendimet e mia t’i lexonin të tjerët (përfshirë prindërit) sepse kishte aty dëshira të palejueshme për kohën, kështu që gjithçka që më interesonte e depozitova në hardin tim. Besimin se mund të shkruaja ma ka dhënë për herë të parë Gjergj Zheji, mësuesi im i dashur i letërsisë. Gjatë vitit jo se shkruaja ndonjë hartim për të qenë, mbase për shkak të faktit se temat ishin të përcaktuara dhe ato s’më pëlqenin, s’shkruaja dot me porosi. Në provimin e maturës, për fat një nga temat ishte realizmi kritik dhe unë zgjodha “Ringjalljen” e Tolstoit, të preferuarin tim të rinisë, por edhe sot e kësaj dite e kam shumë të çmuar. Nuk fola për Katjan, personazhin kryesor por vura të tillë Rusinë e kohës së Carit, që zvarritej me frymëmarrje të rëndë, e lodhur, e prangosur, pa liri. Tolstoi si shkrimtar profet, në këtë vepër kishte parashikuar përmbysjen e madhe që do ndodhte. Mësuesit tim i kishte pëlqyer kjo mënyrë shikimi e veprës dhe më inkurajoi të shkruaja. U desh të kalojnë shumë e shumë vite që të merrja guximin dhe unë e fillova duke menduar si personazhi i Pushkinit, Tatjana në letrën dërguar Onjeginit: Po marr guximin që t’ju shkruaj ç’do deshit më veç shpirtit tim? Dhe me këtë pyetje ju drejtova me mend lexuesve hipotetikë në fillimin e librit tim të parë. Një shtysë tjetër për të shkuar drejt shkrimit ka qenë dhe miku im, një konsulent francez me të cilin punova disa vite në Fondin Shqiptar të Zhvillimit. Ai ishte kurioz të dinte për të shkuarën time, dhe kur unë i tregoja, ai ngulte këmbë që të filloja të shkruaja. Pastaj një ditë më gjeti duke luajtur në kompjuter për t’u çlodhur, kur hyri në zyrën time papritur. “Të kesh turp, po e harxhon kohën kot në vend që të shkruash”, – më tha. Kjo ishte shtysa e fundit. Sapo ai u largua, unë e lashë duhanin e lojën dhe nisa të shkruaja librin.
Atëherë ju nisët të shkruanit për të shkuarën? A nuk ishte kjo një nevojë për çlirim?
Kisha diçka që duhet ta tregoja dhe të mbetej si dëshmi. Unë shkrova një roman dokumentar me ngjarje dhe emra ose shkurtime të vërteta. Çdo gjë është reale, veçse ka strukturën e një romani.
Në libër ju i përshkruani ato vite jo të lehta të rinisë suaj, largimin nga Tirana, ndarjen nga bashkëshorti, internimin… Teksa ktheheshit pas në kohë, si e shihnit Verën e atyre viteve?
Kur u rikthehem atyre viteve, mendoj se kam vepruar drejt. Edhe sot, pas kaq vitesh që situatat kanë ndryshuar, nuk kam asnjë peng nëse bëra ndonjë veprim të gabuar, thjesht ndoqa instinktin dhe arsyetimin tim se rruga e vështirë e qëndresës, e moskapitullimit nga presionet, është ajo më e mira.
Diktatura është pjesë e rrëfimit tuaj? Çfarë ishte komunizmi për ju? Çfarë gjurmësh ka lënë ai ende?
Pas përvojës që provuam, sikurse shumica, mendoj se ishte një doktrinë krejtësisht e gabuar. Sistemet ideale ekzistojnë vetëm në mendjet tona – thotë Platoni. Marksi, me sa duket, e mendoi si një sistem ideal për të liruar proletariatin nga prangat e kapitalizmit. Nuk e merrte me mend se kur të gjente jetë ajo doktrinë, do prangoste në kuptimin e parë të fjalës jo vetëm atë proletariatin e tij, por edhe intelektualët e të gjithë të tjerët pa kursyer asnjë. Edhe çështja e pronës që tjetërsohet është kundër natyrës njerëzore, siç thotë një fjalë e urtë tiranase, është baras me shpirtin, dhe rrëmbimi i saj sigurisht që sjell pasoja. Siç u pa qartë, zbatimi i kësaj doktrine (sigurisht e ndryshuar nga Lenini e të tjerë) në Rusi fillimisht, e pastaj në gjithë vendet e Lindjes komuniste rezultoi si diktaturë e egër. Çdo vendim tek ne merrej “Në emër të popullit”, por popull s’kish gjëkundi në ato vendime, e merrte Njëshi dhe bashkëpunëtorët e tij më të afërt. I gjithë ky tranzicion kaq i vështirë, është pasojë e asaj diktature. Sa më në presion të ketë qenë një popull, aq më me tërbim çlirohet ai, prandaj ne nuk po e marrim dot veten, ende s’është shuar tërbimi. Reminishencat e diktaturës kanë qenë dhe janë shpesh prezente.
A ka përfunduar saga e diktaturës në shkrimet tuaja?
Edhe në librin e dytë kam disa tregime të shkruara për diktaturën, ndërsa të tjerat janë të tranzicionit. Mendoj vazhdimisht se ajo periudhë është ngulitur fort tek unë e do të kthehet herë pas here. E mirë është të kthehet, ç’të keqe ka pasi i shërben jo vetëm çlirimit tim, por edhe të gjithë shqiptarëve. Duket sikur njerëzit janë të lodhur nga shkrimet për diktaturën dhe shpesh rrudhin buzët kur flitet për to, por shihni gjermanët. Ata jo vetëm shpallën listat e spiunëve pas rënies së murit për të shëndoshur shoqërinë e tyre me një shuplakë të fortë (se nuk është kollaj të shpallen publikisht kush e si janë denoncuar njerëzit), por ende vazhdimisht bëjnë letërsi apo kinematografi me temën e Luftës së Dytë ku ata ishin protagonistë në vrasje e gjenocid. D.m.th. ende shoqëria e tyre nuk është pastruar përfundimisht nga nazizmi. A nuk është fakt rilindja e tij në forma të tjera në Gjermani apo gjetkë? A nuk mund të kthehet edhe tek ne në forma të reja? Mendoj se dosjet duhet të hapen patjetër. Këtë temë e kam prekur edhe herë të tjera. Nuk jam për linçim, por ama të mos jemi në situatën që ata të dosjeve të bëjnë moralistin apo politikanin. Kjo është tepër!
Mendoni se do të hapen një ditë?
Shpresoj, por durimi duhet të marrë fund një ditë, pasi siç thotë një shkrimtar i madh, durimi është i mirë por kur zgjat, të shkatërron karakterin.
Cilat kanë qenë librat apo letërsia që kanë lënë më shumë gjurmë tek ju?
Përgjithësisht letërsia klasike ka lënë gjurmë tek unë. Kur lexoj esetë apo edhe veprat e shkrimtarëve të mëdhenj, atyre ju referohen gjithnjë. Në një nga romanet e fundit japonezë “Pylli norvegjez”, flitej sesi u lidh një miqësi në universitet me studentë që donin Fitzgeraldin me “Getsbin e madh”, në ndryshim nga të tjerët që preferonin vetëm letërsi moderne. Kjo më pëlqeu, ndërkohë që ai libër japonez, ndoshta i vetmi nga ata që kam lexuar prej tyre, m’u duk pak i stisur, më la shijen e një libri me erotizëm të sofistikuar. Ndaj dhe është bërë bestseller. Librat e vërtetë përgjithësisht nuk bëhen bestseller. Kurse Fitzgeraldi është krejt gjë tjetër. Stili i tij, është muzikë, sidomos në anglisht. Përveç stilit, ai libër “i vogël” vlen aq shumë. Shpesh, më duket sikur të gjithë filmat amerikanë, sa herë duan të pasqyrojnë jo vetëm vanitetin por edhe shkatërrimin që lënë pas me egoizmin e tyre persona nga shtresa e borgjezisë së lartë amerikane, i referohen atij libri. Letërsia ruse, siç e thashë, ka ndikuar tek unë, por edhe ajo franceze, angleze, japoneze, latine etj. Letërsia e narracionit që ata përfaqësojnë është e bukur, edhe sepse ajo duhet të tregojë diçka. Sigurisht që ka eksperimente në letërsinë moderne. Italo Kalvino më pëlqen p.sh. te libri i tij i fundit “Nëse një natë dimri një udhëtar”, por ai lloj të shkruari kërkon një përgatitje dhe një talent të jashtëzakonshëm. Që në rini kam pasur mundësi të njihem me letërsinë e kohës përmes librave të fondit të veçantë, që drejtori i bibliotekës së universitetit, Mihal Hanxhari, më jepte fshehurazi herë pas here.
Nëse do të kishit mundësi të zgjidhnit të takonit një prej këtyre shkrimtarëve që përmendët, cili do të ishte dhe pse?
Nuk e di pse po do doja të takoja Shekspirin dhe të kuptoja a i kishte shkruar vërtet ai ato mrekulli që edhe sot nuk janë zbehur, po ashtu Tolstoin aristokrat, por me veshje fshatari në Jasnaja Poljana, Çehovin delikat, por sigurisht edhe Heminguejin aventurier por të disiplinuar në letërsi, Saramagon e thellë, Markezin thellësisht jetësor, e të tjerë burra dhe gra që me veprat e tyre na e kanë pasuruar jetën aq shumë.
Tërhiqeni nga letërsia e femrave… Le të ndalemi pak këtu, a mund të ketë ndarje mes letërsisë së shkruar nga femrat dhe ajo e burrave? Çfarë e bën ndryshe shkrimin e një gruaje?
Po, sidomos kohët e fundit ka një hov në letërsinë femërore. Më ka pëlqyer shumë dhe e konsideroj si një nga librat më të rrallë “Kujtimet e Hadrianit” të Margaret Jurcenar. Doris Lessing më pëlqen gjithashtu shumë, është aq e ndryshme në një libër që mund ta lexosh për një pasdite si “Fëmija i pestë”, por që ngre aq shumë probleme etike të shoqërisë së sotme, nga tregimet e shkruara me aq intensitet sa të duhet t’u kthehesh. Për Elfride Jelinek, apo Herta Muller, megjithëse janë nobeliste, për aq sa kam lexuar, nuk më mrekullojnë, as më tronditin. Një herë një shkrimtar i yni më ka thënë për Izabel Aljenden se dallohen librat e saja si të shkruara prej një gruaje, në kuptimin jo të mirë të fjalës. S’jam dakord! Gratë mund të shkruajnë njësoj si burrat nëse i dedikohen letërsisë po aq sa ata, por ne për fat të keq s’e kemi atë luks. Shihni Lessing, ajo përveç talentit, ka pasur mundësi t’i dedikohet kësaj mjeshtërie dhe ja ku e keni, apo Jurcenar. Dhe një shembull të një çifti shkrimtarësh si Alberto Moravia dhe Dacia Maraini. Mbase jam e gabuar, por më pëlqen më shumë Dacia me librin “Jeta e gjatë e Mariana Ukrias”.
Përveç një krize sociale, ekonomike apo politike, këto vitet e fundit shpesh është folur edhe për krizë të intelektualëve. Si e shihni zërin kritik të intelektualëve dhe rolin e tyre në zhvillimet e vendit?
Intelektualët janë të shtypur, nuk e vini re? Janë të varfër, sidomos kur dalin në pension, sepse për ta s’duhet të ketë pension, nëse e meritojnë emrin intelektualë. Në të gjashtëdhjetat, nëse gëzon shëndet, je më i mençur e më prodhimtar se kurrë, por nëse të lejojnë. Ndërkohë që të dridhet dora për një kafe. Është për të ardhur keq që s’ka oponencë në letërsi, p.sh. meqë po flasim për të, pavarësisht se njerëzit i janë kthyer librit vitet e fundit. Por ndërkohë po rritet një brez i ri intelektualësh të shkolluar këtu apo jashtë, me të cilët duhet të mendohesh kur të flasësh. Veçse dhe ata duhet t’i ruhen indoktrinimit. Nuk është kaq e lehtë t’i shpëtosh atij, sepse tani kamuflohet në forma të reja.
Nëse në vende të ndryshme ish-komuniste, gratë dolën dhe gjetën shpesh veten dhe rolin e tyre në shoqëri, në Shqipëri duket se gruaja po kalon një krizë, referuar vrasjeve që dëgjojmë shpesh, që kanë si viktima gratë?
Nuk e besoj se në vendet e tjera ish-komuniste gratë e kanë të lehtë, kudo në botë gratë e kanë të vështirë, por sigurisht në shkallë të ndryshme. Në vitin 2002 kam qenë në Paris në kongresin e grave fizikane dhe a e dini se ç’probleme u shtruan aty? Pikësëpari sa përkrahen gratë fizikane në krijimin e kushteve të favorshme për punë, si p.sh. në rastin e lindjes së fëmijëve ose sa zgjidhen ato në poste vendimmarrjeje në këtë fushë? Rezultoi se ka shumë maskilizëm edhe midis shkencëtarëve dhe kjo është vërtet për të ardhur keq. Nga diskutimet dhe të dhënat doli se kushte më të mira në të gjithë botën u krijohen fizikaneve në Francë dhe për këtë amerikanet (ato ishin organizatoret dhe sponsoret e Kongresit) nuk ranë dakord. Te ne gratë e kanë të vështirë si kudo, por më duket se ndër të rejat e shkolluara ka një çlirim, madje nganjëherë edhe arrogancë, për të cilën s’jam dakord. Të dyja palët duhet të konkurrojnë me profesionalizëm dhe përkushtim. Sa u përket vrasjeve, ky fenomen është shumë i përhapur edhe në një vend të zhvilluar si Italia. Ndoshta burrat vrasës nuk e kanë kuptuar ende se gratë s’janë më pronë e tyre dhe mund të vendosin të lira nëse duhet të vazhdojnë jetën me ta apo jo. Por, gjithsesi, mendimi im është se burrat po çedojnë paksa, nuk ndihen më aq të sigurt si më parë (prandaj edhe vrasin), sepse gratë po çlirohen me ngadalë, por po çlirohen kudo në botë, duan apo nuk duan ata. E vini re se sa shumë po “zbukurohen” burrat (d.m.th. sa shumë po i kushtojnë kujdes zbukurimit të tyre), sa janë shtuar homoseksualët meshkuj?
Çfarë po shkruani tani?
Fillova diçka nga koha e Perandorisë Otomane, por e lashë përgjysmë se në mendjen time u krijua një skenar tjetër nga ditët tona. Por kam pak kohë për të shkruar, megjithëse kjo s’më justifikon. Përgjithësisht punët e mira i kam bërë nën trysni. Asnjëherë nuk kam qenë e qetë kur kam bërë diçka. Por siç duket unë kështu jam mësuar të punoj, nën trysni.
Pa dashur po shkruani sërish një autobiografi?
Markezi ka thënë që “unë s’mund të shkruaj asgjë që nuk kalon përmes eksperiencës sime personale” gjë që s’do të thotë aspak se do të shkruash autobiografi, do të thotë se shkruan për ngjarjet e përjetuara. Pastaj më pëlqen të shkruaj për gjërat që i njoh mirë. Nuk na e kanë lënë kot plot shkrimtarë këtë porosi. Tani po më kujtohen së paku Heminguej apo Amos Os. Te libri i dytë kam shkruar tregime për personazhe fare të panjohur si “Tapeti”, për një emigrant në Greqi, por ama atje flitet për fshatin që e njoh mirë.
Si e shihni letërsinë e femrave që shkruajnë në Shqipëri?
Mua më bëhet qejfi që këta zëra po shtohen, por megjithatë janë pak. Ajo që vërej me keqardhje është se burrat që janë patriarkë edhe në këtë fushë, nëse nuk dalin hapur me kritikë na dënojnë me heshtje… që vihet re edhe në ndarjet e çmimeve, në kritikat e pakta e sidomos heshtja është ndoshta më e keqja. Më bëri përshtypje Visar Zhiti në Panairin e Librit në Berlin, që në letërsinë për diktaturën përmendi plot burra dhe asnjë grua, megjithëse ne kemi dhënë goxha kontribut në këtë lloj letërsie.