Detajet e atij udhëtimi të fundit, më qëndrojnë para syve me një qartësi të çuditshme. Çdo gjë ndihej ndryshe dhe kisha sy për gjëra që nuk i kisha vënë re gjatë muajve të mëparshëm. Mora letrën e lirimit, të vulosur me vulën e Divizionit të 29-ë dhe certifikatën e mjekut, në të cilën unë isha shpallur “i pavlerë”. Isha i lirë të kthehesha në Angli; dhe për rrjedhojë u ndjeva i lirë, për herë të parë, të shikoja Spanjën. Kisha një ditë për të shtyrë në Barbastro, sepse kishte vetëm një tren në ditë. Më parë e kisha parë kalimthi Barbastron dhe më dukej se qyteza ishte asgjë më shumë se pjesë e skenës së luftës, një vend i ftohtë, i zymtë, plot baltë, me kamionë që kalonin të ngarkuar me trupa të rreckosura. Tani më dukej shumë ndryshe. Duke u sorollatur në të, zbulova rrugë të këndshme gjarpëruese, ura të vjetra guri, dyqane vere me fuçi të stërmëdha me rubinet, të larta sa një njeri në këmbë dhe një seri dyqanesh interesante gjysmë nën tokë, ku burrat prodhonin rrota karroce, kama, lugë druri, shishe uji me lëkurë dhie. Pashë njërin duke bërë një shishe prej lëkure dhe zbulova me shumë interes se ato bëheshin teksa leshi mbetej brenda, nuk hiqej; nuk e dija këtë më parë; kur pije ujë nga ajo, kishe edhe qimet e distiluara të dhisë. Kisha pirë prej tyre për muaj me radhë pa e ditur këtë. Në fund të qytetit ishte një lumë i cekët, i jeshiltë, dhe i ngadaltë, ndësa lugina e tij ngrihej pingul me shtëpi të ndërtuara në shkëmb, aq sa nga dhoma e gjumit mund të pështyje drejtpërsëdrejti në lumin që gjendej njëqind këmbë më poshtë. Pëllumba të panumërt jetonin në vrimat e shkëmbit. Ndërsa në Lerida pashë ndërtesa të vjetra duke u rrënuar, në zbukurimet e jashtme të të cilave, mijëra dhe mijëra dallëndyshe kishin ndërtuar foletë, aq sa degëzat e foleve të tyre ishin mbivendosur mbi lulet e zbukurimeve të periudhës rokoko. Ishte e çuditshme të kuptoje që për gjashtë muaj me radhë nuk kisha pasur sy për gjëra të tilla. Me letrat e lirimit në xhep u ndjeva sërish njeri dhe në njëfarë mënyre, edhe si turist. Për herë të parë ndjeva se isha me të vërtetë në Spanjë, një vend që pata ëndërruar gjithë jetën. Në rrugët e qeta të Leridës dhe të Barbastros, dukej sikur kapa një pamje të shkurtër, atë thashethemin e largët për Spanjën që fle në imagjinatën e të gjithëve. Male të bardhë, tufa me dhi, bodrume Inkuizicioni, pallate morësh(2), karvane me mushka, ullishta të hirta dhe kopshte me limonë, vajza me mantilla të zeza, vreshtat e Malagës dhe të Alikantes, katedrale, kardinalë, përleshje demash, jevgj dhe serenada, me pak fjalë, Spanjë. Ky vend është në mendjen e gjithkujt në të gjithë Europën. Ishte për të ardhur keq që në ditën kur ia dola të mbërrija këtu, pashë vetëm bregun verilindor të saj, në mes të një lufte të ngatërruar dhe shumicën e kohës, në dimër.
Mbërrita në Barcelonë natën vonë dhe aty nuk kishte taksi. Nuk ia vlente që të përpiqesha të ngjitesha në senatorium në Maurín, i cili gjendej në dalje të qytetit, kështu që u nisa për në Hotel Continental, duke ndaluar për darkë rrugës. Mbaj mend bisedën që bëra me një kamerier babaxhan mbi kupat e lisit, të lidhura me bakër, në të cilat shërbenin verën. I thashë se do të më pëlqente të blija një set të tyre për t’i marrë me vete në Angli. Kamarieri ishte simpatizues. “Po, shumë të bukura janë, apo jo? Por është e pamundur t’i blesh këto ditë. Askush nuk i prodhon më këto prej kohësh, në fakt askush nuk prodhon më asgjë. Kjo luftë, sa trishtim!” Ne ramë dakord se lufta ishte e trishtë. Edhe një herë u ndjeva si turist. Kamerieri më pyeti butësisht: A të pëlqen Spanja? A do të kthehesh në Spanjë? Oh, po, unë do të kthehem në Spanjë. Paqja e kësaj bisede më ka mbetur në mendje, ndoshta edhe për shkak të asaj që ndodhi menjëherë më pas.
Shkova te hoteli dhe e gjeta gruan time në holl. Ajo u ngrit dhe erdhi drejt meje me një pamje shpërfillëse që më befasoi; pastaj më mbështolli krahun përreth qafës dhe me një buzëqeshje të ëmbël që kishte për destinacion të tjerët që gjendeshin në atë çast në holl, më pëshpëriti në vesh:
“Zhduku!”
“Çfarë?”
Libri Lavdi Katalonisë u publikua nga Shtëpia e Librit në mars 2021. Mund të porositet online këtu ose gjendet në libraritë kryesore.