12 Janar, 2020

Shkrimtari amerikan Saul Bellow (1915-2005) është i famshëm për analizat e tij mbi rolin e artit në shoqëri dhe kuptimin e letërsisë. Megjithatë, fjalimi i tij kur mori Çmimin Nobel më 1976 zë një vend të veçantë në literaturën e kritikës letrare për nga thellësia dhe kompleksiteti i analizimit të pyetjes se për çfarë na shërben arti dhe letërsia në një epokë që duket sikur është e dominuar nga racionaliteti shkencor.

Saul Bellow

12 dhjetor 1976

Unë isha një student shumë kontradiktor 40 vjet më parë. Ishte vesi im që të regjistrohesha për një kurs dhe pastaj të lexoja më së shumti për një fushë tjetër studimi. Kështu ndodhi që ndërsa duhej të bluaja mirë e mirë librin “Paraja dhe Banka” isha duke lexuar romanet e Joseph Conrad. Nuk kam pasur kurrë arsye që të bëhem pishman për këtë. Ndoshta Conrad më joshte mua për shkak se ai ishte amerikan tipik – ai ishte një polak i shkulur nga vendi i tij që lundronte në dete ekzotike, duke folur frëngjisht dhe duke shkruar në anglisht me një fuqi dhe bukuri të jashtëzakonshme. Asgjë nuk mund të jetë më shumë natyrale për mua, fëmija e emigrantëve që u rrit në një nga lagjet e Çikagos, lagje emigrantësh, natyrisht! – një sllav i cili ishte kapiten britanik anijeje dhe dinte rrugën e tij përreth Marsejës dhe shkroi një lloj anglishteje Orientale. Por jeta reale Conradit kishte jo shumë gjëra të çuditshme. Temat e tij ishin të drejtpërdrejta, besnikëria, komanda, tradita e detit, hierarkia, rregullat delikate që marinarët ndjekin kur goditen nga një tajfun. Ai besonte në fuqinë e këtyre rregullave në dukje delikate, dhe në artin e vet. Këndvështrimi i tij në art u shpjegua thjeshtë në paradhënien e The Nigger and the Narcissus (Zezaku dhe Narcisi). Atje ai tha se arti ishte një përpjekje për të bërë drejtësinë më të lartë ndaj universit të dukshëm: se ai u përpoq të gjente në univers, në materie si dhe në faktet e jetës, atë që ishte themelore, e qëndrueshme, thelbësore. Metoda e shkrimtarit për të arritur thelbësoren ishte e ndryshme nga ajo e mendimtarit apo shkencëtarit. Këta të fundit, tha Conrad, e njihnin botën përmes ekzaniminit sistematik. Sa për fillim, artisti ka vetëm veten e vet; ai zbret brenda vetes në rajonet vetmitare në të cilat zbriti, ai gjeti “kushtet e thirrjes së tij”. Ai i thirri, tha Conrad, “asaj pjese të qenies sonë që është e dhuruar, jo e blerë, kapacitetit për të kënaqur dhe mrekulluar… ndjenjën tonë të mëshirës dhe të dhimbjes, ndjenjën e fshehur të miqësisë me të gjitha krijesat – dhe bindjes delikate por të pamposhtur të solidaritetit që lidh sëbashku vetminë e zemrave të panumërta… e cila mban ngjitur sëbashku njerëzimin – të vdekurit dhe të gjallët dhe të gjallët e palindur.”

Kjo deklaratë drithëruese u shkrua rreth 80 vjet më parë dhe ne mund të duam ta marrim atë për pak grimca kripe bashkëkohore. Unë i përkas një gjenerate lexuesish që e dinin listën e gjatë të fjalëve fisnike apo që tingëllojnë si fisnike, fjalë të tilla si “bindje e pamposhtur” apo “njerëzim” të hedhura poshtë nga shkrimtarë si Ernest Hemingway. Hemingway foli për ushtarë që luftuan në Luftën e Parë Botërore nën frymëzimin e Woodrow Wilson dhe shtetarëve të tjerë të bëshëm fjalët e mëdha të të cilëve duhej të mateshin përballë trupave të ngrirë të të rinjve që mbushnin llogoret. Lexuesit rinorë të Hemingway ishin të bindur se tmerret e shekullit të njëzetë i kishin sëmurë dhe vrarë besimet njerëzore përmes rrezatimeve të tyre vdekjeprurëse. Unë i thashë vetes, për rrjedhojë, ne duhet t’i rezistojmë retorikës së Conradit. Por unë nuk mendova kurrë se ai e kishte gabim. Ai foli drejtpërsëdrejti me mua. Ndjenjat individuale u shfaqën të dobëta – ai nuk ndjeu asgjë por vetëm dobësinë e vet. Por nëse ai pranonte dobësinë e tij dhe tiparin prej të veçuari dhe e zbriti veten te vetmia e tij intensifikuese, ai zbuloi gjithashtu edhe solidaritetin e tij vetjak me krijesat e tjera të izoluara.

Unë nuk shoh të nevojshme këtu të spërkas fjalitë e Conradit me kripë skeptiku. Por ka shkrimtarë për të cilët Romani Konradian – të gjitha romanet e atij lloji – kanë ikur përgjithmonë. Kanë përfunduar. Kemi, për shembull, M. Alain Robbe-Grillet, një nga udhëheqësit e letërsisë franceze, një zëdhënës të choseisme[1]. Ai shkruan se në veprat madhështore bashkëkohore si romanet e Neveria i Sartrit apo I huaji i Kamysë apo Kështjella e Kafkës, nuk ka personazhe; ti gjen në libra të tillë jo individë por – entitete. “Romani i personazheve,” thotë ai, “i përket tërësisht të shkuarës. Ai përshkruan një periudhë: ajo që u shënjua nga apogjeja e individit.” Robbe-Grillet pranon se kjo nuk përbën domosdoshmërish një zhvillim për mirë. Destini i botës ka pushuar, për ne, të identifikohet me ngritjen dhe rënien e disa burrave apo disa familjeve të caktuara.” Ai vijon të thotë se në ditët e borgjezisë së Balzakut ishte e rëndësishme të kishe një emër dhe një personazh; personazhi ishte një armë më betejën për mbijetesë dhe sukses. Në atë kohë, “ishte diçka të kishe një fytyrë në një univers ku personaliteti përfaqësonte si mjetet ashtu edhe qëllimet e të gjitha eksplorimeve.” Por bota jonë, përfundon ai, është modeste. Ai ka hequr dorë nga plotfuqia e personit. Por ai është gjithashtu më ambicioz, “për shkak se shikon përtej. Kulti ekskluziv i ‘njerëzores’ i ka lënë vendin një ndërgjegjeje më të gjerë, një që është më pak antropogjenike.” Gjithsesi, ai na ngushëllon ne, një drejtim i ri dhe premtim për zbulime të reja gjendet para nesh.

Në një rast si ky unë nuk kam nerva për polemikë. Ne të gjithë e dimë se çfarë është të jesh i lodhur nga “personazhet”. Tipa njerëzorë janë bërë fals dhe të mërzitshëm. D.H. Lawrence e tha atë herët në këtë shekull se ne qeniet njerëzore, me instiktet tona të dëmtuara nga Puritanizmi, nuk na e ndjen më dhe jemi fizikisht refuzues ndaj njëri-tjetrit. “Zemra simpatizuese është thyer,” tha ai. Ai shkoi edhe më tutje, “Ne qelbim hundët e njëri-tjetrit.” Përveç kësaj, në Europë fuqia e klasikes ka qenë prej shekujsh kaq e madhe sa çdo vend ka “personazhet e veta identifikuese” të nxjerra nga Molieri, Racine, Dikensi apo Balzaku. Një fenomen i tmerrshëm. Ndoshta kjo është e lidhur me mrekullinë e shprehjes franceze. “Sil y a un caractère, il est mauvais.” Kjo të shtyn të mendosh se raca jo-origjinale njerëzore ka tendencën të marrë hua atë që nevojitet nga burime të leverdisshme, njësoj si qytetet e reja janë ndërtuar shpesh duke marrë mbeturina nga të vjetrat. Pastaj, gjithashtu, konceptimi psikanalitik i personazhit është se ky është një formacion ngordhalaq i papërkundshëm – diçka përballë së cilës ne duhet të dorëzohemi, jo diçka që ne mund ta përqafojmë me gëzim. Edhe ideologjitë totalitare kanë sulmuar individualizmin e borgjezisë, që me raste është personazh i identifikuar me pronësinë. Ka një shenjë për këtë te argumenti i Z. Robbe-Grillet. Mospëlqimi i personalitetit, maskat e këqija, qeniet false kanë pasur rezultate politike.

Por unë jam i interesuar këtu në çështjen e prioriteteve të artistit. A është e nevojshme, apo e mirë, që ai duhet të fillojë me analizë historike, me ide apo me sisteme? Prusti flet për Kohë të rifituar një gjë që përbën pëlqim në rritje mes lexuesve të rinj dhe inteligjentë për vepra analize të lartë, me tendencë morale apo sociologjike. Ai thotë se ata pëlqejnë Bergotte (shkrimtarin te Në kërkim të kohës së humbur) shkrimtarë që atyre u duket se janë më të thellë. ‘Por,” thotë Prusti, “nga çasti që puna e artit gjykohet nga arsyeja, asgjë nuk është më e qëndrueshme apo e sigurt dhe çdokush mund të provojë çdo gjë që pëlqen.”

Mesazhi i Robbe-Grillet nuk është i ri. Ai na tregon ne se ne duhet të pastrojmë veten nga atropocentrizmi borgjez dhe të bëjmë gjëra klasi që kultura jonë e përparuar i kërkon. Personazh? “Pesëdhjetë vjet sëmundje, njoftime vdekjeje të firmosura shumë herë nga eseistë seriozë,” thotë Robbe-Grillet, “megjithatë asgjë nuk ia ka dalë ta rrëzojë atë nga piedestali ku e vuri shekulli i nëntëmbëdhjetë. Ai është një mumie tashmë, por një i tillë që vijon të jetë në fron me të njëjtën madhështi false, mes vlerave të adhuruara të kritikës tradicionale.”

Titulli i esesë së Robbe-Grillet është Mbi shumë nocione të dobëta. Unë vetë jam i lodhur nga nocionet e dobëta dhe nga mumiet e të gjitha llojeve por nuk jam i lodhur kurrë nga të lexuarit e romaneve të mjeshtërve. Por çfarë mund të bëjë dikush me personazhet në librat e vet? A është e nevojshme të ndërpresim investigimin e personazhit? A mundet ndonjë gjë kaq e gjallë të jetë tashmë thellësisht e vdekur? A mundet të jetë që qeniet njerëzore janë në një rrugë qorre? A është individualizmi me të vërtetë kaq i varur nga kushtet historike dhe kulturore? A mundet ne të pranojmë logjikën e atyre kushteve të cilave ne na i kanë thënë në mënyrë kaq “autoritare”? Unë sugjeroj se problemi nuk qëndron te interesat instiktive të qenieve njerëzore por te këto ide. Bajatja, papërshtatshmëria e këtyre na neverit ne. Për të gjetur burimin e telashit ne duhet të kërkojmë në vetë kokat tona.

Fakti që shpallja e vdekjes e personazhit “është firmosur nga eseistët më seriozë” do të thotë se vetëm një grup tjetër mumiesh, udhëheqësit më të respektuar të bashkësisë së intelektualëve, e kanë shpalosur ligjin. Mua më argëton ajo që këta eseistë seriozë lejohen të firmosin certifikata vdekjeje për forma letrare. A duhet që arti të ndjekë kulturën? Diçka ka shkuar keq.

Nuk ka arsye se pse një romancier nuk duhet të heqë një “personazh” nëse strategjia e stimulon atë. Por është e pakuptimtë ta bësh këtë për arsyen teorike se periudha që ka shënjuar apogjenë e individit e kështu me radhë, ka përfunduar. Ne nuk duhet të marrim drejtim nga intelektualët tanë. Dhe ne nuk bëjmë gjë të mirë për ta nëse i lejojmë të drejtojnë artet. A duhet që ata, kur lexojnë romane, të gjejnë asgjë në ta veçse mbështetje për opinionet e veta? A jemi ne këtu në tokë për të luajtur lojëra të tilla?

Personazhet, tha dikur Elizabeth Bowen, nuk janë krijuar nga shkrimtarët. Ata ekzistojnë paraprakisht dhe ata vetëm sa duhet të gjehen. Nëse ne nuk i gjejmë, ne dështojmë t’i përfaqësojmë dhe faji është i yni. Duhet të pranohet, gjithsesi, se gjetja e tyre nuk është e lehtë. Kushtet e qenies njerëzore ndoshta nuk kanë qenë kurrë më shumë se sot të vështira për t’u përkufizuar. Ata që na thonë ne se ne jemi në një fazë të hershme të historisë universale duhet të kenë të drejtë. Ne po na derdhin bashkë me bollëk dhe duket se po përjetojmë ankthin e gjendjeve të reja të ndërgjegjes. Në Amerikë shumë milionë njerëz kanë marrë përgjatë dyzet viteve të fundit “arsim të lartë” – në shumë raste një bekim i dyshimtë. Në trazirat e viteve Gjashtëdhjetë ne ndjemë për herë të parë efektet e mësimeve të përditësuara, konceptet, ndjeshmëritë dhe gjithëpërhapjen e ideve psikologjike, pedagogjike dhe politike.

Çdo vit shohim dhjetëra libra dhe artikuj që i thonë amerikanëve se në çfarë gjendje janë ata – të cilat bëjnë deklarata inteligjente, ose të thjeshta, ose ekstravagante ose të çmendura apo të trullosura. Të gjitha reflektojnë krizën në të cilën ne gjendemi ndërsa na tregojnë ne se çfarë duhet të bëjmë për të; këto analiza prodhohen nga vetë kaosi dhe konfuzioni që ata pretendojnë se përshkruajnë. Si shkrimtar unë po marr në shqyrtim ndjeshmërinë e tyre ekstreme morale, dëshirën e tyre për perfeksion, intolerancën e tyre ndaj defekteve të shoqërisë, kërkesat e tyre të pakufishme komike dhe prekëse, ankthet, irritimet, ndjeshmëritë, butësitë, mirësitë, shpërthimet, papërgjegjshmërinë me të cilën ata eksperimentojnë me drogat dhe terapitë me prekje dhe bomba.

Ish-Jezuiti Malachi Martin në librin e tij mbi kishën krahason amerikanin modern me skulpturën e Mikelanxhelos, Skllavi. Ai sheh një “përplasje të papërfunduar për të dalë i plotë” nga një bllok mermeri. “Skllavi” amerikan është i mbërthyer nga përplasja mes “interpretimeve, këshillave, paralajmërimeve dhe përshkrimeve të vetes nga profetë të vetëemëruar, priftërinj, gjyqtarë dhe parafabrikues të vuajtjeve të tij,” thotë Martin.

Më lejoni të marr pak më shumë kohë për të parë më nga afër këto vuajtje. Në jetën private kemi të bëjmë me çrregullim ose thuajse-panik. Në familje – për bashkëshortët, bashkëshortet, prindërit, fëmijët – konfuzion: në sjelljen civile, në besnikëritë personale, në praktikat seksuale (unë nuk do të recitoj të gjithë listën; ne jemi të lodhur prej saj) – më shumë konfuzion. Dhe ky çrregullim privat bëhet habi publike. Në gazeta ne lexojmë atë që dikur na kënaqte ne në fantashkencë – The New York Times flet për rreze vdekjeje dhe për satelitë rusë e amerikanë në luftë në hapësirë.

Në numrin e Nëntorit të revistës Encounter një ekonomist kaq esëll dhe i përgjegjshëm si kolegu im Milton Friedman, deklaron se Britania e Madhe për shkak të shpenzimeve të veta publike shpejt do të marrë rrugën e vendeve të varfra si Kili. Ai është i tmerruar nga vetë parashikimi i vet. Çfarë?! Burimi i traditës fisnike të lirisë dhe të drejtave demokratike që filluan me Magna Carta të përfundojë në diktaturë? “Është pothuajse e pamundur për çdokënd të rritur në këtë traditë që të nxjerrë fjalën se Britania është e rrezikuar të humbasë lirinë dhe demokracinë; megjithatë ky është një fakt!”

Janë këto fakte që na rrëzojnë ne përtokë ndërsa ne përpiqemi të jetojmë. Nëse ne do të debatonim me profesor Friedman unë mund t’i kërkoj atij të marrë parasysh rezistencën e institucioneve, diferencat kulturore mes Britanisë së Madhe dhe Kilit, diferencat në karakterin kombëtar dhe traditat, por qëllimi im nuk është të hyj në debate që unë nuk mund të fitoj por që të drejtoj vëmendjen tuaj te parashikimet e tmerrshme me të cilat ne na duhet të jetojmë, rrethanat e çrregullimit, vizionet e rrënimit.

Ju mund të mendoni se një artikull i tillë do të jetë i mjaftueshëm për një numër të vetëm reviste, por në një faqe tjetër të Encounter Profesori Hugh Seton-Watson diskuton vrojtimin e kohëve të fundit të George Kennan mbi degjenerimin në Amerikë dhe kuptimin e trishtë të këtij degjenerimi për botën. Duke përshkruar dështimin e Amerikës, Kennan flet për krim, kalbëzim urban, varësi nga droga, pornografi, mendjelehtësi, standarde të përkeqësuara arsimimi dhe përfundon se fuqia jonë e pamasë nuk vlen për asgjë. Ne nuk mund të udhëheqim botën, të minuar nga mëkati, ne nuk jemi të aftë të mbrojmë vetveten. Profesor Seton-Watson shkruan, “Asgjë nuk mund të mbrojë një shoqëri nëse 100 mijë burrat dhe gratë e shtresës së lartë, si ata që marrin vendimet ashtu edhe ata që ndihmojnë në formëzimin e ideve, janë të vendosur të kapitullojnë.”

Eh superfuqia kapitaliste. Tani, çfarë mund të themi për kundërshtarët e saj ideologjikë? Unë kaloj faqet e Encounter për të mbërritur te një studim i shkurtër i Z. George Watson, pedagog i Anglishtes në Kembrixh, mbi racizmin e të Majtës. Ai na thotë ne se Hyndman, themelues i Federatës Social-Demokrate, ka quajtur luftën e Afrikës së Jugut “Luftë e çifutit;” dhe se Webbs me raste shprehu mendime racore (siç bëri edhe Ruskin, Carlyle de T.H.Huxley para tyre);  ai raporton se Engëlsi denoncoi popujt më të vegjël sllav të Europës Lindore si plehra etnike kundër-revolucionare; dhe Mr. Watson në konkluzion citon një deklaratë publike nga Ulrike Meinhof i “Fraksionit të Ushtrisë së Kuqe” të Gjermanisë Perëndimore bërë gjatë një dëgjese gjyqësore më 1972 në të cilën ai miraton “shfarosjen revolucionare”. Për të, antisemitizmi gjerman i periudhës së Hitlerit ishte  në thelb një qëndrim antikapitalist. “Auzhviçi,” citohet ajo të ketë thënë, “do të thotë se gjashtë milionë çifutë u vranë dhe u hodhën në gropën e mbeturinave të Europës për atë që ata ishin: hebrenj me para (Geldjuden).”

Unë po i përmend këto racorë të së Majtës për të treguar se për ne nuk ka një zgjidhje të thjesht mes fëmijëve të dritës dhe fëmijëve të errësirës. E mira dhe e keqja nuk janë të shpërndara në mënyrë simetrike sipas vijave të partive. Por unë e dhashë argumentin tim; ne jemi të hapur ndaj të gjitha llojeve të anktheve. Rënia dhe rrëzimi i çdo gjëje është makthi ynë i përditshëm, ne jemi të acaruar në jetën private dhe të torturuar nga pyetjet publike.

Dhe arti e letërsia – çfarë mund të themi për këto? E pra, ka një rebelim të dhunshëm por ne nuk jemi absolutisht të dominuar prej tij. Ne jemi ende të aftë për të menduar, për të diskriminuar, për të ndjerë. Aktivitetet më të pastra, më të delikate dhe më të mira nuk janë rrëzuar te rrëmuja e nonsensit. Ende jo. Librat vijojnë të shkruhen dhe të lexohen. Mund të jetë më e vështirë të arrihet mendja e turbullt e lexuesit modern por është gjithashtu e mundshme të çash përmes hundës së tyre dhe të arrish në zonën e qetësisë. Në zonën e qetësisë ne mund të gjejmë se ai është me devotshmëri duke pritur për ne. Kur komplikimet rriten, dëshira për gjëra thelbësore rritet gjithashtu. Cikli i pafundëm i krizave që filloi me Luftën e Parë Botërore ka krijuar një lloj personi, një që ka jetuar përmes gjërave të çuditshme, të tmerrshme, dhe në të cilin ka një gamë paragjykimesh tkurrëse që janë të dukshme, një refuzim ndaj ideologjive zhgënjyese, një aftësi për të jetuar me shumë lloje çmendurish, një dëshirë të gjerë për disa mallra njerëzorë të qëndrueshëm – për shembull, për të vërtetën, për lirinë apo për diturinë. Unë nuk mendoj se po e ekzagjeroj; ka shumë prova për këtë. Dizintegrim? Ah, po. Shumë gjëra po dizintegrohen por ne po përjetojmë gjithashtu edhe një lloj të çuditshëm procesi rafinues. Dhe kjo në fakt ka qenë duke ndodhur tashmë prej ca kohësh. Nëse shikojmë te Koha e Rifituar e Prustit, ne gjejmë se ai ishte qartazi i vetëdijshëm për këtë. Romani i tij, që përshkruan shoqërinë franceze gjatë Luftës së Madhe, teston fuqinë e artit të tij. Pa art, këmbëngul ai, ne nuk jemi në gjendje të njohim veten tonë dhe askënd tjetër. Vetëm arti penetron atë fodullëk, pasion, mendjemadhësi dhe ves që ngrihet nga të gjitha anët – te realitetet e shtirura të kësaj bote. Ka edhe një realitet tjetër, një të sinqertë, i cili na humbet nga sytë. Realiteti tjetër është ai që vazhdimisht na dërgon sinjale, të cilat, nëse nuk kemi art, nuk jemi në gjendje t’i kapim.  Prusti i quan këto sinjale “përshtypjet tona të vërteta.” Përshtypjet e vërteta, intuita jonë këmbëngulëse, vullneti, pa art, është i fshehur nga ne dhe ne do të mbetemi pa asgjë por veç me një “terminologji për qëllime praktike të cilat ne në mënyrë të rreme e quajmë jetë.” Tolstoi e shtroi këtë çështje pak a shumë në të njëjtën mënyrë. Një libër si Ivan Iliçi përshkruan gjithashtu të njëjtat “qëllime praktike” të cilat fshehin nga ne si jetën ashtu edhe vdekjen. Në vuajtjet e tij finale Ivan Iliçi bëhet një individ, një “personazh”, duke grisur tutje maskimet, duke u shfaqur përmes “qëllimeve praktike.”

Prusti ishte ende në gjendje të ruante një balancë mes artit dhe shkatërrimit, duke këmbëngulur se arti ishte një nevojë e jetës, një varësi e madhe nga realiteti, një fuqi magjike. Por për një kohë të gjatë arti nuk ka qenë i lidhur, siç ishte në të shkuarën, me sipërmarrjen kryesore. Historiani Edgar Wind na thotë ne te Arti dhe Anarkia se Hegeli shumë kohë më parë ka vërejtur se arti nuk është më ndërveprues me energjitë qendrore të njeriut. Këto energji tashmë janë rrëmbyer nga shkenca – “një frymë e pafundme kërkimi racional.” Arti është zhvendosur në anë. Aty ai formoi “një horizont të ndryshueshëm, të gjerë dhe vezullues.” Në një epokë të shkencës njerëzit sërish vijuan të pikturonin dhe shkruanin poezi por, tha Hegeli, sado vezullues të dukeshin zotat në veprat moderne të artit dhe çfarëdo dinjiteti dhe perfeksioni ne mund të gjejmë te “imazhet e Zotit dhe Atit dhe Virgjëreshës Mari”, kjo nuk vlente për ne: ne nuk ulemi më në gjunjë. Ka kaluar tashmë shumë kohë që kur gjunjët tonë uleshin në përshpirtje. Gjenialiteti, eksplorimet guximtare, freskia e shpikjeve kanë zëvendësuar artin si “rëndësi e drejtpërdrejtë.” Arritja më domethënëse e të gjithë kësaj është arti i pastër, në këndvështrimin e Hegelit kjo ishte e çliruar nga përgjegjësitë e saj të mëparshme dhe për rrjedhojë nuk ishte më “serioz.” Në vend të kësaj ai e ngrinte shpirtin përmes “qetësisë së formës mbi çdo dhimbje të krijuar nga kufizimet e realitetit.” Unë nuk e di kush mund të bëjë një pretendim të tillë sot për një art që e ngre shpirtin mbi çdo dhimbje të krijuar nga kufizimet e realitetit. As nuk jam i sigurt që në këtë moment, është shpirti i kërkimit racional në shkencë të pastër ai që angazhon energjitë themelore të njeriut. Qendra duket (ndoshta përkohësisht) të jetë e mbushur me krizat që unë i kam përshkruar më sipër.

Kishte shkrimtarë europianë në shekullin e 19 të cilët mund të na jepnin ne lidhjen e letërsisë me sipërmarrjen kryesore të njeriut. Sugjerimi më vete do të mjaftonte për ta tronditur Tolstoin dhe Dostojevskin. Por në Perëndim ndodhi ndarja mes artistëve të mëdhenj dhe publikut të gjerë. Ata zhvilluan një neveri të dalluar për lexuesin mesatar dhe masën borgjeze. Më të mirët prej tyre panë mjaftueshëm qartë atë lloj qytetërimi që pati prodhuar Europa, të shkëlqyer por të paqëndrueshëm të dobët, të destinuar për t’u mposhtur nga katastrofa,  a thotë ne historiani Erich Aurbach. Disa nga këto shkrimtarë, thotë ai, prodhuan “punë të çuditshme dhe në mënyrë të mjegullt, tmerruese, ose e tronditën publikun me opinione paradoksale dhe ekstreme. Shumë prej tyre nuk u lodhën të lehtësonin të kuptuarin e asaj që shkruan – qoftë për shkak të neverisë ndaj publikut, kultit të frymëzimit të tyre, ose një dobësie të dukshme tragjike që i parandaloi ata nga të qenit të thjeshtë dhe të vërtetë.”

Në shekullin e njëzetë, i tyri ishte ende ajo që ishte më shumë ndikim sepse pavarësisht shfaqjes me forcë të radikalizmit dhe inovacionit mes bashkëkohësve tanë, ne vijojmë të jemi me të vërtetë shumë konservatorë. Ata ndjekin udhëheqësit e shekullit të 19 dhe mbajnë standardin e vjetër, duke e interpretuar historinë dhe shoqërinë njësoj siç ato u interpretuan edhe shekullin e kaluar. Çfarë mund të bëjnë shkrimtarët sot nëse atyre do t’i shkonte në mendje se letërsia mundet të tërheqë edhe një herë ato “energjitë qendrore”, sikur ata të arrinin të kuptonin se një dëshirë e madhe është shfaqur për një rikthim nga periferia për atë që ishte e thjeshtë dhe e vërtetë?

Sigurisht që ne nuk mund të kthehemi në qendër vetëm sepse ne duam që të kthehemi në qendër; por fakti që ne na kërkojnë ka rëndësi për ne ndërsa forca e krizës është kaq e madhe sa mund të na tërheqë ne sërish në një qendër. Por recetat janë të kota. Nuk mund t’i thuash një shkrimtari çfarë të bëjë. Imagjinata duhet të gjejë shtegun e vet. Por dikush mundet ethshëm të dëshirojë se ata – d.m.th. ne – mund të kthehemi në qendër nga periferia. Ne shkrimtarët nuk e përfaqësojmë njerëzimin siç duhet. Çfarë mendojnë amerikanët për vetveten, çfarë mendojnë për ta psikologët, sociologët, historianët, gazetarët dhe shkrimtarët? Ata e shohin veten në një lloj drite kontraktuale në mënyra me të cilat ne jemi dëshpërimisht të njohur. Këto imazhe drite kontraktuale, kaq të mërzitshme për Robbe-Grillet dhe për mua, e kanë origjinën në mendimin bashkëkohor mbi botën: ne i vëmë librat tanë te konsumatori, nëpunësi civil, tifozi i futbollit, dashnori, shikuesi i televizorit. Dhe nën dritën kontaktuale të jetës së tyre kjo përbën një lloj vdekjeje. Ka një jetë tjetër që vjen nga ndjenja këmbëngulëse e asaj që ne jemi, e cila mohon këto formulime si dhe jetën false – vdekjen në jetë. Sepse është false dhe ne e dimë këtë dhe sekreti dhe rezistenca jonë inkoherente nuk mund ta ndalë, sepse rrezistenca ngrihet nga intuitat persistente. Ndoshta njerëzimi nuk mund të përballojë shumë tepër realitet, por ai nuk duron dot as shumë tepër jorealitet, shumë tepër abuzim me të vërtetën.

Ne nuk mendojmë mirë për vetveten; ne nuk mendojmë gjerësisht për atë që ne jemi. Arritjet tona kolektive “kapërcejnë” kaq shumë veten tonë sa ne “justifikojmë” vetveten duke bërë me shenjë nga to. Është avioni me motor xhet përmes të cilit, ne, qeniet njerëzore të zakonshme kemi kapërcyer Atlantikun për vetëm katër orë – ai që mishëron një vlerë të tillë. Pastaj dëgjojmë se kjo është periudha finale në kopështet e Perëndimit dhe se fundi i qytetërimit tonë kapitalist është afër. Disa vite më parë Cyril Connolly shkroi se ne ishim duke iu nënshtruar një “mutacioni të plotë, jo thjeshtë për t’u përkufizuar si kolapsi i sistemit kapitalist, por një ndryshim i tillë tërësor në natyrën e realitetit të cilat nuk mund të parashikoheshin nga Karl Marksi apo Sigmund Frojdi.” Kjo do të thotë që ne nuk jemi tkurrur ende mjaftueshëm; ne duhet të përgatitemi të jemi akoma më të vegjël. Unë nuk jam i sigurt nëse kjo duhet të quhet analizë intelektuale apo një analizë nga një intelektual. Katastrofat janë katastrofa. Do të ishe më keq se sa budalla që t’i quash ato fitore siç janë përpjekur të bëjnë disa shtetarë. Por unë jam duke tërhequr vëmendjen te fakti se ka një bashkësi intelektuale me inventar të konsiderueshëm sjelljesh që janë bërë të respektueshme – nocione mbi shoqërinë, natyrën njerëzore, klasën, politikën, seksin, mbi mendjen, mbi universin fizik, mbi evolucionin e jetës. Pak shkrimtarë, edhe mes më të mirëve, i kanë hyrë telashit të riekzaminojnë këto sjellje apo ortodoksi. Sjellje të tilla vetëm sa bëhen më të fuqishme te Xhojsi apo D.H. Lawrence se sa në librat e burrave më pak të njohur; ato janë gjithkund dhe askush nuk i sfidon ato seriozisht. Që nga vitet njëzetë, shumë shkrimtarë kanë hedhur një vështrim të dytë mbi D.H. Lawrence, ose kanë argumentuar për një këndvështrim të ndryshëm mbi potencën seksuale apo efektet që ka civilizimi industrial mbi instiktet? Letërsia ka përdorur për gati një shekull të njëjtin stok idesh, mitesh dhe strategjish. “Eseistët më misteriozë të pesëdhjetë viteve të fundit,” thotë Robbe-Grillet. Po, me të vërtetë. Ese pas eseje, libër pas libri, konfirmojnë të menduarit më serioz – Bodleriane, Niçeane, Marksiste, Psikoanalitike, etcetera, etcetera – nga këta eseistët më seriozë. Ajo që Robbe-Grillet thotë mbi personazhin mund të thuhet gjithashtu edhe për këto ide, nëse besojmë të gjitha gjërat e zakonshme mbi shoqërinë e masave, dehumanizimin dhe pjesën tjetër. Sa të shqetësuar ne jemi nga to. Sa varfër na përfaqësojnë ne ato. Tablotë që ato ofrojnë nuk na ngjajnë ne më shumë se sa ne i ngjajmë reptilëve të rindërtuar apo përbindshave në një muze paleontologjie. Ne jemi shumë më elastikë, të zhdëvjellët, më të artikuluar, ka shumë më tepër gjëra te ne, ne të gjithë ndjejmë.

Çfarë është në qendër sot? Në këtë çast, as arti dhe as shkenca nuk janë në qendër. Në qendër është njerëzimi që po përcakton, në konfuzion dhe verbazi, nëse ai do të mbijetojë apo do të zhytet. Specie të tëra – çdokush – ka hyrë në veprim. Në një kohë të tillë është me rëndësi thelbësore të ndriçojmë vetveten, të kapërcejmë pengesat, përfshirë pengesat e arsimit dhe banalitete, për të bërë gjykime tonat, për të kryer veprimet e zgjedhura prej nesh. Conrad kishte të drejtë që i bënte thirrje asaj pjese të qenies sonë që është një dhuratë. Ne duhet të gjuajmë për të nën rrënojat e shumë sistemeve. Dështimi i këtyre sistemeve mund të sjellë një bekim dhe një çlirim të nevojshëm nga  formulimet, nga ndërgjegjet e përkufizuara me tepri te ato keqinformuese.

Me një frekuencë në rritje unë hedh poshtë si vetëm opinione të respektueshme që i kam mbajtur prej kohësh – ose që mendoj se i kam mbajtur – dhe përpiqem të dalloj atë që unë me të vërtetë kam jetuar, ose që të tjerët jetojnë. Sa i përket artit të çliruar nga “serioziteti” i Hegelit, dhe vezullimit në anë, ngritja e shpirtit mbi përfshirjet e dhimbshme në kufizimet e realitetit përmes qetësisë së formës, që tashmë mund të ekzistojë asgjëkundi, gjatë kësaj beteje për mbijetesë. Gjithsesi, nuk është se njerëzit që janë angazhuar në këtë përpjekje kanë vetëm më njerëzillëk rudimentar, pa kulturë dhe që nuk dinë asgjë për artin. Vetë veset tona apo shtrembërimet tregojnë se sa të pasur ne jemi në të menduar dhe në kulturë. Se sa shumë ne dimë. Se sa shumë madje ne ndjejmë. Përpjekja që nga trondit ne na bën të duam ta thjeshtojmë, ta rimendojmë, t’i eliminojmë dobësitë tragjike që parandalojnë shkrimtarët – dhe lexuesit – nga të qenit njëherësh të thjeshtë dhe të vërtetë.

Shkrimtarët janë shumë të respektuar. Publiku i mençur është në mënyrë të mrekullueshme i durueshëm me ta, vijon t’i lexojë dhe duron zhgënjim pas zhgënjimi, në pritje për të dëgjuar nga arti atë që ai nuk e dëgjon nga teologjia, filozofia, teoria shoqërore dhe atë që nuk mund të dëgjojë nga shkenca e vërtetë. Nga kjo betejë në qendër ka dalë një kronikë më e fortë, më e dhimbshme, më e gjerë, më fleksibël, më e plotë, më koherente dhe më gjithëpërfshirëse mbi atë se çfarë jemi ne qeniet njerëzore, kush jemi ne dhe për çfarë vlen jeta. Në qendër njerëzimi lufton me fuqitë e veta të bashkuara për liri, individi lufton me dehumanizimin për posedimin e shpirtit të tij. nëse shkrimtarët nuk rikthehen në qendër, kjo nuk do të ndodhë për shkak se qendra është zbrazur paraprakisht. Ata janë të lirë të hyjnë në qendër. Nëse ata e dëshirojnë të hyjnë.

Thelbi i gjendjes sonë të vërtetë, kompleksiteti, konfuzioni, dhimbja e kësaj gjendjeje na tregohet ne përmes grimcave, përmes atyre që Prusti dhe Tolstoi i mendonin si “përshtypjet e vërteta”. Kjo e sencë zbulon dhe pastaj fsheh vetveten. Kur ajo ikën, na lë ne sërish në dyshime. Por ne nuk e humbim kurrë lidhjen me thellësinë nga ku vezullojnë këto grimca. Ndjenja e fuqive tona të vërteta, fuqi që duket se rrjedhin nga vetë universi, vjen e ikën. Ne jemi ngurrues për të folur për të sepse nuk ka asgjë që ne mund të vërtetojmë, për shkak se gjuha jonë është e papërshtatshme dhe për shkak se shumë pak njerëz janë të gatshëm të rrezikojnë të flasin për të. Ata do të duhet të thonë, “ka një shpirt” dhe kjo është tabu. Kështu që pothuajse të gjithë qëndrojnë të heshtur mbi këtë, megjithëse pothuajse të gjithë janë të ndërgjegjshëm për këtë.

Vlera e letërsisë qëndron në këto “përshtypje të vërteta”. Një roman lëviz para dhe pas mes botës së objekteve dhe veprimeve, të asaj që duket dhe botës tjetër nga të cilat këto “përshtypje të vërteta” vijnë dhe që na shtyn ne të besojmë se e mira te e cila ne mbështetemi kaq fort – përballë të keqes kaq kokëfortë – nuk është iluzion.

Çdokush që ka kaluar shumë vite duke shkruar romane nuk mund të jetë i pavetëdijshëm për këtë. Romani nuk mund të krahasohet me epikën, apo me monumentet e dramës poetike. Por kjo është më e mira që ne mund të bëjmë tani për tani. Është një lloj strehe moderne, një tendë ku shpirti zë strehë. Një roman balancohet mes pak përshtypjeve të vërteta dhe një morie përshtypjesh të pavërteta që përbëjnë shumicën e asaj që ne quajmë jetë. Ai na tregon ne se për çdo qenie njerëzore ka një larmishmëri ekzistencash, që një ekzistencë e vetme është në vetvete një iluzion, se këto ekzistenca të shumëfishta nënkuptojnë diçka, kanë tendencë për diçka, plotësojnë diçka; kjo na premton ne kuptim, harmoni e madje edhe drejtës. Ajo që thotë Conrad është e vërtetë; arti përpiqet të gjejë në univers, në materie ashtu si edhe në faktet e jetës, atë që është themelore, e qëndrueshme, thelbësore.

© E drejta e autorit mbi përkthimin shqip të këtij fjalimi i përket Shtepia e Librit sh.p.k. Nuk lejohet kopjimi pa lejen e përkthyesit.


[1] Një rrymë letrare franceze njohur edhe si antiromani.

{"email":"Email address invalid","url":"Website address invalid","required":"Required field missing"}
>