Kujtimet e patreguara
Kujtimet janë gjithmonë aty, fshehur diku thellë trupit tënd, dhe duhet vetëm një gërvishtje e vogël që ato të rishfaqen sikur të mos i përkasin më të shkuarës. Amik Kasoruho ka një kënd në kujtimet e tij, ku kthehet shpesh për të takuar njerëz që nuk mund t’i takojë në të tashmen, njerëz që me jetën e tyre qenë një frymëzim për të, në ato kohë kur drita e diellit hynte lehtë-lehtë në dritaren me hekura të burgut. “Kisha menduar se i kisha hedhur të gjitha kujtimet e më shumë se gjysmë shekulli më parë. Por ato të gërryejnë dhe të aviten si për të kujtuar se jeta është një varg kujtimesh dhe ngjarjesh, të ngjashme me vargjet e qepëve të thata që ngulin nikoqiret mes gurëve të ballkonit a të qilarit e kalimi i viteve nuk i zhduk, edhe pse zhvoshken e ndonjë prej tyre kalbet dhe rrëzohet për të mos u rikthyer kurrë më, i ngurtëson e u jep formë, si të jenë pengje stalaktitesh të varura në tavanet e shpellave të shpirtit”, thotë Kasoruho. Ai beson se jeta nuk është ajo që ke jetuar, por ajo që kujton dhe si e kujton për ta treguar. “Në moshën time ngjarjet e vogla bëhen të mëdha, ato të mëdhatë zhbëhen e pikëllohen para pafuqisë për të ndalur kohën”. As vitet e kaluara në Itali pas daljes nga burgu, nuk i larguan kujtimet prej tij. Vendimi për të qëndruar në Shqipëri do të ndryshonte shumë gjëra në jetën e Kasoruho. Dhe pse vitet kanë ikur, ai ngjason me atë djaloshin që ende nuk i ka mbushur të 30-at, që kërkon të mos e ndalë vrapin e tij në rrugën e letrave. Ai shkruan dhe përkthen duke sjellë në gjuhën shqipe emrat më të njohur të letërsisë botërore. Por në këtë rrugëtim, për të përmbushur gjithë pasionin e tij të madh për letrat, Kasoruho e ndien se është një kohë në jetën e tij ku duhet të ndalet, dhe ashtu si rreshtat e një libri që përkthen në shqip, duhet ta sjellë përmes fjalëve. “Pa mëri” është libri që përmbledh gjithë rrëfimin e përkthyesit, gjithë kujtimet e patreguara të një kohe të mbushur me pengje. “Erdhi shumë vonë në jetën time dita kur pashë një shkrimin tim në një gazetë, kur m’u botua një libër apo një përkthim i bërë vite e vite më parë. Pikërisht, mbi gjashtëdhjetë e më shumë vjet më vonë, qysh nga dita kur shkrimi im i parë u fut në dosjet e hetuesisë dhe më bëri të njoh prangat që burgosin ide dhe njerëz, po del kjo përmbledhje shkrimesh dhe intervistash. Sikur ta kisha atë shkrim-trakt të 25 gushtit të vitit 1949, do ta vendosja në fillim të këtij “rrugëtimi”, në të cilin kam njohur njerëz, vende, autorë dhe kultura që më kanë mbajtur gjallë, më kanë dhënë forcë dhe kurajë për të ndërruar ditën kur heshtjes së pothuaj gjysmëshekulli t’i vija ato pranga që ma ndrynë fjalën e lirë”, thotë ai. Kujtimet e Kasoruhos nuk janë thjesht përkthimet e një përkthyesi, por kujtimet e një protagonisti të rëndësishëm të së shkuarës, përmes së cilave ne njihemi me personazhe dhe filozofinë e kohës. Ja si e kujton ai natën e ndërrimit të viteve më 1949-n: “‘Nesër e ke pushim, hë?’ Ishte zëri i gardianit, natën e ndërrimit të vitit 1949, kur hapi dritarezën dhe më zgjati tasin me çorbë. Nuk e mora vesh ç’deshi të thoshte. Pastaj e pyeta: ‘Pushim? Pse pushim?’ Dhe ai duke shprehur një farë habie m’u gjej: ‘Si pse? Nesër fillon Viti i Ri! Nuk punon njeri nesër.’ U ktheva dhe u ula në dysheme. Nuk kisha ndier heshtje më të thellë e më të plotë. Nuk dëgjoheshin gërvima birucash të hapeshin e të mbylleshin, nuk dëgjoheshin hapa të rëndë këpucësh ushtarake nëpër korridor, dhe çuditërisht nuk ndjeva shqetësimin e çdo dite. Tani do të vijnë të më marrin! Hetuesia ishte bërë njëfarë trokitje e orës, sikur të rrëfente se kaloi një ditë, erdhi dita tjetër. Ndryshe nga çdo atmosferë feste, qelitë u mbështollën nga një qetësi e mbushur me kujtimet e secilit. Dikush kujtonte fëmijët, gruan, tokën, shtëpinë. Secili duhej të mbetej vetëm në botën e tij, së cilës kujtimet i jepnin përmasa të reja. Ndërsa unë që sapo kisha mbushur shtatëmbëdhjetë vjeç, para një muaji kisha shumë pak kujtime. Ëndrrat ishin vrarë, ose nëse ndonjëra rrëshqiste nga ndonjë cep i mendjes sime, dridhej në heshtje prej frikës”. Në kujtimet e tij nuk mungojnë edhe rrëfimet për miqtë, një prej të cilëve është dhe përkthyesi i njohur Robert Shvarc. Në kujtimet e Kasoruho, Shvarc vjen si një poet. “Ndërmjet letrave të pakta që pata marrë me vete kur u largova nga vendi im, ishte dhe një fashikull vjershash të Shvarcit. Nuk mund të ndahesha prej tyre, ishte shpirti i shokut tim në to dhe në vetminë që më priste në vendin e huaj ku po shkoja, asgjë më shumë nuk do të më ndihmonte të çaja përpara, sesa fjala e ndjeshme dhe e dashur e shokut tim. Lexoj në vjershën ‘Dikujt’ të shkruar në vitin 1950 dy vargjet e para: Në agimin pa ndriçim të jetës të nderë/u mundove t’i afrohesh të vërtetës. Dhe m’u kujtuan vitet e burgut, rinia ime e dënuar, njerëzit që druheshin të më aviteshin pas lirimit, dyert e mbyllura. Pa m’u kujtua se qe pikërisht Roberti ai që më mori në shtëpinë e tij, duke rrezikuar shumë, dhe më strehoi e më fali qetësinë që të jep një çati mbi krye, një shok aty pranë. I lexoj vargjet e tij dhe më duket se kam shtrënguar fort dorën e shokut tim, i ndiej rrahjen e zemrës dhe i dëgjoj zërin, e më kujtohet jeta jonë”, kujton Kasoruho. Në rrëfimin e tij nuk mungojnë as kujtimet për prindërit. “Sa herë kujtoj rolin tim si prind kujtoj shtrëngimin e dorës së tim eti, ndoshta nga të paktat dhe të fundit që kam provuar dhe që e ruaj si të jetë thesar. Frika se mos e humbas ndjeshmërinë e atij shtrëngimi, më bën të jem i kujdesshëm në marrëdhënien e dorës sime me atë të fëmijëve të mi. A është kujdes, a është dashuri, a është kurajë, nuk di ta them, por besoj se është prova më e vështirë për një njeri që bëhet prind. Një provë që zgjat gjatë gjithë jetës. Nuk mund të vlerësohet babai në dy vitet e para të jetës së fëmijës. Roli i babait është si ai trungu mbajtës ku mbështetet një filiz i ri peme. Edhe lidhja e këtij fidani me trungun duhet bërë butë, pasi lëkura e njomë e fidanit dërrmohet nga shtrëngimi qoftë edhe në të mirë”, thotë Kasoruho. Dhe pse i ka kaluar të 80-at, janë dy sy që ai nuk mund t’i harrojë kurrë brenda një fytyre të qeshur. Është nëna e tij, që në takimet e burgut i shfaqej gjithnjë e buzëqeshur, sikur të mos kishte ndodhur gjë. Dhe nëse ai këmbëngulte për të marrë vesh gjësendi, ajo ia printe shkurt me fjalët “jam si markeza”, huazuar nga teksti i një kënge franceze, melodinë e së cilës e sillte shpesh nëpër mend, ku, pavarësisht fatkeqësive që mund të të bien mbi kokë, mbizotëron optimizmi. “Nëna ime është jo vetëm femra e parë e jetës sime, por edhe më e rëndësishmja, nga e cila kam mësuar shumëçka, fillimisht pasionin për gjuhët e huaja dhe librat, dy fushat ku ajo përpinte çdo gjë”, kujton ai. a.b.
Kam varrosur Kristo Kirkën
Asokohe (në mesin e viteve ‘50) ne ishim të rinj. Të rinj dhe të burgosur. Dhe si të tillë, na qëllonte të bënim punë nga më të ndryshmet. Nuk na kishte shkuar ndër mend se do të ishim edhe varrmihës. Qëlloi që u bë më. Në dy raste kujtoj se më është dashur të gërmoj varr për shokë vuajtjeje. I dyti ishte varri i Kristo Kirkës. Në një farë mënyrë, ai ishte një ikonë, sidomos për ne të rinjtë. I rrethuar nga brerorja e patriotit të ndershëm plot dinjitet, e plakut të urtë që kurrë nuk e dëgjuam të ngrinte zërin, por as të ankohej që në një burg tjetër kishte të ndryrë dhe birin që në moshë të re, e atij që nuk e kursente fjalën e urtë e të matur për askënd, me tisin e pleqërisë në fytyrën e tij ku skuqnin mollëzat dhe ku sytë e tij të butë përndanin mirësi, Kristo Kirka mbeti një ikonë dhe në çastet e vdekjes. Na caktuan, Hajro Belishovën dhe mua, si të rinj, të shkonim e të hapnim varrin në zabelin jashtë burgut të shoqëruar nga një tufë policësh. Gërmuam në tokën kallkan mes dushqeve ashtu ku iu tek policëve, pa ndonjë kriter. Që fillimisht pa kriter, që të mos mbetej as kujtimi i banesës së fundit të një të burgosuri. Pa asnjë shenjë, që të bëhej njësh me atë djerrinë pa emër, pa kujtesë, i harruar. Na thanë policët se aty kishte shumë varre. Nuk dalluam asnjë. Grumbujt e dheut mbi gropat e hapura nga të burgosurit për shokët e tyre qenë rrafshuar nga moti. Edhe pse ata grumbuj ishin të ulët, varri do të gërmohej jo më shumë se 70-80 centimetra. Policët nxitonin të ktheheshin. Tek gërmonim, na dukej sikur xha Kristoja, si e thërrisnim ne të rinjtë, aty, i mbështjellë me batanije, pa arkivol, shtrirë në tokën që nuk kishte ruajtur gjurmët e atyre që ishin varrosur përpara tij dhe që ndoshta nuk do të ruante as shenjën e varrit të plakut të mençur e të thjeshtë, shpirtpastër e të ndershëm nuk e dinte se do të ishte varrëhumbur. Nuk e dinim as ne, sepse aty, në mes të ahishtes anash burgut, ishte menduar djallëzisht banesa e fundit, anonime edhe për njerëz me vlera të rralla për të shtuar numrin e atyre mijëra të vdekurve që diktatura deshi dhe i la pa varr….
Në burg me Arshi Pipën
Isha i ri kur e kam njohur. Dhe ai për mua e moshatarët e mi ishte një ikonë. Vinte nga Burgu i Gjirokastrës në atë të Burrelit. Në atë kohë, përveç kampeve shfarosëse të Maliqit dhe të Bedenit, nuk njiheshin ferre të tjera. Burreli ishte apoteoza e diktaturës. U bëmë miq. Na bashkonin shumë gjëra, na ndanin mosha dhe dijet. Por, ai, me qasjen e drejtpërdrejtë dinte të zbehte diferencat. Si një Sokrat i kohëve moderne në orën e shëtitjes në pajdosin e burgut, ai rrethohej gjithnjë nga një grup të rinjsh që ishin të etur të dëgjonin fjalë të mençura, të cilat nuk munguan kurrë prej tij. Ishte fjalëpakë, por bindës. Ishte krenar, por i thjeshtë. Ishte mjeshtër, por me zemër të çeltë. Më ka qëlluar, të jetoj bashkë me 50 e ca të tjerë në një kaush burgu me të e të tjerë si ai. Dhe prej tij, e të tjerëve si ai( do të kujtoj vetëm pak emra të shquar, asokohe të dënuar: Suat Asllani, At Pjetër Mëshkalla, Pashko Gjeci, Kudret Kokoshi, At Donat Kurti, Gjergj Kokoshi, Koço Tasi etj) patëm mësuar jo vetëm çka s’dinim, por edhe çfarë duhet të dinim. Bashkë me të tjerët, ai na ushqeu dashurinë për gjuhën tonë, dashuri së cilës ai i kushtoi punën e tij këmbëngulëse për ta pasuruar, për të ruajtur larminë e saj, për të çmuar vlerat e saj, që një kongres “gjuhëtarësh” i mohoi dhe i anatemoi. Prej tij dëgjova për herë të parë për De Stnctis, për Quasimodo-n për të mëdhenj të tjerë të letërsinë italiane që ai i njihte aq thellë. Dhe jo vetëm për letërsinë. Në burg asokohe, (nuk e kam kuptuar kurrë si e qysh) qarkullonte një libër i William Durantit “Heronjtë e mendimit”. Ai libër, i shpjeguar me durim e përkushtim nga Arshi Pipa na ndihmoi për të njohur mendimtarët e mëdhenj që nga lashtësia e deri në kohët moderne, dhe them i bindur se nuk gaboi, na ndihmoi të ishim më të vetëdijshëm e më të plotë. Filozofët e lashtësisë e deri ata të vonët të kohëve moderne, ishin njohuri abstrakte për ne të rinjtë e paditur që s’u kishim dëgjuar as emrin. Seç mësohej asokohe në shkollat tona dihet. Dhe Pipa me durimin e mësuesit na shpjegonte atë që s’do ta kishim kuptuar kurrë. Ishte ky çasti kur nga shokë burgu Arshi Pipa shndërrohej e bëhej mësuesi ynë, e jo vetëm për letërsinë dhe filozofinë. Ai më ndihmoi mua e një pjesë të shokëve të mi për t’iu futur anglishtes duke na nxitur me shembullin e tij: atë gjuhë e kishte mësuar në burg. Dhe mjeshtri i fjalës dhe i vargut ai përktheu në Burrel Keatsin, Shelleyn e ndonjë tjetër..Pastaj kur vitet rrodhën tej, na ndau koha, derisa në vitin 1991 më duket, më erdhi një letër nga SHBA-ja. Ishte një letër e mikut, e mësuesit Arshi Pipa, sepse kishte lexuar diçka timen të botuar në revistën arbëreshe “Katundi ynë”. Na lidhën përsëri rrënjët tona të lashta dhe të përbashkëta. Dhe pastaj vijoi një letërkëmbim që e kam çmuar si një kujtim të shtrenjtë…